AYSBERG
→
BUZDA⁄I
AYfiE
(613 Mekke - 678 Medine), ‹slâm dininin kurucusu
Muhammet’in efli, Halife Ebubekir’in k›z›. Çok küçük yaflta Mu-
hammet ile evlendi (6 ya da 9 yafl). Ali’nin halifeli¤ine, kiflisel
kininden dolay› karfl› ç›kt›. Ali’den intikam almak amac›yla Tal-
ha ve Zübeyr ile birleflerek Cemel Vak’as›’na (Deve Olay›) neden
oldu.
AYTMATOV, Cengiz
(1928 Alma Ata/K›rg›zistan), K›rg›z
roman ve öykü yazar›. Bir memurun o¤ludur. ‹lkö¤renimini kö-
yünde yapt›. Büyükannesinden dinledi¤i masal ve destanlar›n
derin etkisinde kald›. II. Dünya Savafl›’ndan sonra Cambul Bay-
tar Okulu’nu ve K›rg›zistan Tar›m Enstitüsü’nü bitirdi. ‹lk öyküsü-
nü 1952’de yay›mlad›. 1957’de Sovyet Yazarlar Birli¤i’ne üye se-
çildi. 1958’de yay›mlad›¤› “Cemile” adl› öyküsü ona, ülkesinin
s›n›rlar›n› aflan bir ün kazand›rd›. Genç bir K›rg›z kad›n›n›n gele-
neksel ahlâk anlay›fl›na karfl› direnerek, kendi mutlulu¤unu ara-
y›fl›n› konu alan bu fliirsel yap›t›, Louis Aragon taraf›ndan “dün-
yan›n en güzel aflk öyküsü” olarak nitelendirildi. Aytmatov, 1963
y›l›nda ona Lenin Ödülü’nü kazand›ran “Ö¤retmen Duyflen” adl›
öyküsünde, Sovyet iktidar›n›n K›rg›zistan’daki ilk y›llar›nda, tutu-
cu geleneklerin ve davran›fl biçimlerinin afl›lmas› için verilen
zorlu savafl›m› anlatt›. “Kopar Zincirlerini Gülsar›”da (1966) yafl-
l› bir çobanla at›n›n fliirsel yaflamöyküsü çerçevesinde Sovyet
toplumunun geliflim sürecini yans›tmaya çal›flt›. 1968 y›l›nda da
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli¤i Devlet Ödülü’nü alan
Aytmatov’un, baz›lar› hem K›rg›zca hem de Rusça yaz›lm›fl olan
yap›tlar› birçok dünya diline çevrilmifltir. Aytmatov’un öteki ya-
p›tlar› aras›nda “Yüz Yüze” (1958), “Selvi Boylum” (1961), “Top-
rak Ana” (1963), “Gazeteci Cuyuydo” (1952), “Aflim” (1953),
“Da¤lar ve Stepler” (1962), “K›z›l Elma” (1964), “Beyaz Gemi”
(1971) an›labilir. Aytmatov’un Türkçeye çevrilen yap›tlar› 1974
ve 1982’de “Bütün Eserleri” ad› alt›nda toplanm›flt›r.
AZERBAY-
CAN,
Asya’n›n
güneybat› ke-
sinde ülke. Gü-
neyde ‹ran, do-
¤uda Hazar De-
nizi, bat›da Er-
menistan, ku-
zeybat›da Gür-
cistan ve kuzey-
de Rusya ile
çevrilidir. Erme-
nistan’›n ötesin-
de Türkiye s›n›-
r›nda yer alan Nahç›van’› ve Ermenistan’la anlaflmazl›k konusu
olan Da¤l›k Karaba¤’› da kapsar. Yüzölçümü 86.600 km 2 , nüfu-
su 7.650.00’dir. Baflkenti Hazar Denizi k›y›s›ndaki en önemli li-
man kenti olan Bakû’dur. Topraklar›n›n yüzde 40’›ndan fazlas›
düzlüklerden oluflur. Yüksekli¤i 1.500 metreyi aflan alanlar top-
lam yüzölçümün yüzde 10’unu biraz geçer. Kuzey s›n›r› boyun-
ca uzanan Büyük Kafkaslar’da baflta Bazardüzü (4.466 m), fiah-
da¤ ve Tufan olmak üzere ülkenin en yüksek doruklar› yer al›r.
Güneybat›daki Küçük Kafkaslar, 3.900 metreye kadar ulaflan
doruklar›yla ülkedeki birinci önemli da¤ sistemini oluflturur. Ül-
kenin güneydo¤u kesimini Tal›fl Da¤lar› ile Hazar k›y›s› boyun-
ca uzanan Lenkeran Düzlü¤ü kaplar. Ad›n› ülkedeki en önemli
akarsu ile onun kolundan alan Kura-Aras Düzlü¤ü, kuzeybat›-
dan güneydo¤uya do¤ru ülkenin iç kesimi boyunca uzanarak
fiirvan, Mil ve Mugan ovalar›n› kapsar. Azerbaycan’›n orta ve
do¤u kesiminde kurak bir astropik iklim görülür; k›fllar ›l›k ve
uzun (4-5 ay), yazlar ise s›cak geçer. Nemli bir astropik iklimin
hüküm sürdü¤ü güneydo¤u kesimi ise en çok ya¤›fl alan bölge-
dir. Nahç›van’da yüksekli¤i 700-1.000 metre aras›nda de¤iflen
kesimlerde kurak bir kara iklimi hüküm sürer. Da¤lar›n yamaç-
lar› kay›n, mefle ve çam ormanlar›yla kapl›d›r. Hayvan türleri
aras›nda geyik, karaca, yaban domuzu, ay›, vaflak, Avrasya bi-
zonu, elik ve pars say›labilir. Azerbaycan’›n büyük bölümü gri
ve tuzlu topraklarla kapl›d›r; yüksek kesimlerde ise kestane ren-
gi topraklar a¤›rl›ktad›r. Kura ve Aras ›rmaklar› aras›ndaki kanal
a¤›, düzlüklerin sulanmas›n› sa¤lar. Azerbaycan nüfusunun on-
da dokuzunu oluflturan Azerîler, köken olarak 11. yüzy›ldaki
O¤uz-Selçuk göçleri s›ras›nda bölgeye gelen Türklerle eskiden
beri bölgede yaflayan ‹ranl›lar›n ve öteki halklar›n etnik kar›fl›m›-
na dayan›r. Büyük ço¤unlukla fiiî olan Azerîlerin konufltu¤u
Azerîce, Türk dillerinin güneybat› koluna girer. Rusça da yayg›n
olarak konuflulur. Baflta ‹ran olmak üzere komflu ülkelerde ya-
flayan Azerîlerin say›s› 13 milyonu bulur. Nahç›van’da yaflayan-
lar›n hemen hepsi Azerîdir. Buna karfl›l›k Da¤l›k Karaba¤’da nü-
fusun büyük bölümünü Ermeniler oluflturur. Ülkedeki öteki bü-
yük az›nl›k gruplar› Lezgiler ve Ruslard›r. Toplam nüfusun an-
cak yüzde 53’ü kentlerde yaflar. Hazar Denizi’nin bat› k›y›s›nda-
ki Apfleron, en yo¤un nüfuslu bölgedir. ‹ç kesimdeki düzlükler,
da¤ etekleri ve k›rsal Lenkeran bölgesi de yo¤un yerleflim alan-
lar›d›r. Azerbaycan, geliflmifl bir sanayi ve tar›m ülkesidir. Son
y›llarda a¤›r sanayiye daha çok önem verilmesiyle geleneksel
petrol ve do¤al gaz sanayileri büyük ölçüde geliflmifltir. Bu ara-
da makine sanayii, hafif sanayi ve g›da iflleme de önem kazan-
maktad›r. 20. yüzy›la dünyan›n bafll›ca petrol üreticisi olarak gi-
ren Azerbaycan, petrol ar›tma sanayiinin bafllang›ç yeri olarak
kabul edilir. Azerbaycan’›n petrol ve do¤al gaz d›fl›ndaki do¤al
kaynaklar› iyot bromürlü sular, kurflun, çinko, demir, bak›r cev-
heri, nefelin siyenit, tuz, kireç ve mermerdir. Elektrik enerjisinin
yaklafl›k yüzde 90’› termik santrallardan karfl›lan›r. Sanayinin te-
melini enerji, imalat ve kimya gibi a¤›r sanayi dallar› oluflturur.
Yapay gübre, tar›m ilâçlar›, kauçuk, makine ya¤›, plastik ve me-
talurji sanayileri de geliflmifltir. Ülkede ayr›ca elektrikli makine-
ler ile petrol ve do¤al gaz sanayilerinde kullan›lan makine ve
donan›mlar üretilir. Bafll›ca hafif sanayi ürünleri pamuklu ve
yünlü dokuma, ayakkab› ve ev eflyalar›d›r. Bir baflka ekonomik
etkinlik de bal›kç›l›kt›r. Hazar Denizinde avlanan mersinbal›¤›
yumurtas›ndan dünyaca ünlü havyar elde edilir. En önemli ta-
r›msal ürün tah›ld›r; pamuk ikinci s›rada yer al›r. Yetifltirilen
üzümün büyük bölümü flarap üretiminde kullan›l›r. Hayvanc›l›k
fazla geliflmemifltir. Azerbaycan’›n ekonomik bak›mdan en ge-
AYSBERG
74
