Kemal, TBMM’de yönetim ve rejimle ilgili sorunlarla u¤raflmak
durumunda da kald›. Baz› milletvekilleri, saltanat ve hilâfet yan-
l›s›yd›lar ve bunu çeflitli vesilelerle belli ediyorlard›. Mustafa
Kemal, BMM’nin mahiyetine, iflleyifline ait düflüncelerini “Halk-
ç›l›k Program›” ad› alt›nda toplay›p Meclis üyelerine da¤›tt›,
Meclis’te uzun süre tart›flmalar sonucu, özünü bu programdan
alan ilk anayasa kabul edildi (20 Ocak 1921). Bu s›ralarda Mus-
tafa Kemal’in ve Meclis’in u¤raflt›¤› bir sorun da Çerkez Et-
hem’in baflkald›r›s›yd›. Çerkez Ethem olay›ndan yararlanan Yu-
nanl›lar, Eskiflehir ve Afyon’a do¤ru harekete geçmifllerdi. Türk
Ordusu’nun direnci karfl›s›nda Yunanl›lar, Bursa dolay›ndaki es-
ki mevzilerine çekilmek zorunda kald›lar. Birinci ‹nönü Sava-
fl›’n›n kazan›lmas›yla Ankara Hükümeti’ni ciddîye almak zorunda
kalan ‹tilâf Devletleri, Sevr Antlaflmas›’n› yeniden gözden geçir-
mek amac›yla düzenledikleri Londra Konferans›’na Ankara’dan
da temsilci ça¤›rd›lar. Konferans bir sonuca varamadan da¤›l›r-
ken Yunanl›lar, ‹nönü mevzilerine ikinci sald›r›ya geçtiler (26
Mart 1921), fakat kanl› geçen savafllar sonunda ikinci kez yenil-
giye u¤rad›lar (31 Mart 1921). Yunanl›lar üçüncü kez sald›r›ya
geçtiler. Cephedeki durumu inceleyen Mustafa Kemal, ordunun
Sakarya’n›n gerisine çekilmesini emretti. Mustafa Kemal,
BMM’den tam yetkili baflkomutanl›k istedi, uzun süre tart›flma-
lardan sonra üç ayl›k süreler hâlinde Mustafa Kemal’in tam yet-
kili baflkomutan oldu¤una iliflkin yasa kabul edildi (5 A¤ustos
1921). Mustafa Kemal, 12 A¤ustos 1921’de Polatl›’daki cephe
karargâh›na giderek ordunun bafl›na geçti. 23 A¤ustos-13 Eylül
tarihleri aras›nda 22 gün 22 gece süren Sakarya Meydan Sava-
fl› zaferle sonuçland›. Bu zaferdeki üstün çabas› yüzünden BMM
bir yasa ç›kararak Mustafa Kemal’e “Gazi” unvan› ve mareflallik
rütbesi verdi (19 Eylül 1921). Mustafa Kemal, 21 Temmuz
1922’de Ankara’dan ayr›l›p Akflehir’deki cephe karargâh›na gel-
di; ‹smet ve Fevzi paflalarla taarruz plân›n›n son ayr›nt›lar›n› gö-
rüfltü. 26 A¤ustos - 30 A¤ustos 1922 tarihleri aras›nda vuku bu-
lan ve Mustafa Kemal’in bizzat yönetti¤i Baflkomutanl›k Meydan
Savafl›, Türk Ordusu’nun zaferiyle sonuçland›. Çekilen Yunan
Ordusu’nun ard›ndan Türk Ordusu ‹zmir’e girdi (9 Eylül 1922).
Bir süre ‹zmir’de kalan Mustafa Kemal, Ankara’ya döndü. ‹tilâf
Devletleri Paris’te bir bar›fl konferans› toplanmas›n›, bu konfe-
ransta da Türkiye’yi BMM’nin seçece¤i üyelerin temsil etmesini
kabul ettiler. 11 Ekim 1922’de TBMM Hükümeti ile ‹tilâf Devlet-
leri (‹ngiltere, Fransa, ‹talya) aras›nda Türk-Yunan savafl›na son
veren Mudanya Mütarekesi imzaland›. 1 Kas›m 1922’de Osman-
l› saltanat› bir yasayla la¤vedildi. ‹smet Pafla da içiflleri bakanl›-
¤›na getirildi ve baflkanl›¤›n› yapt›¤› heyetle Lozan’a gitti. Vah-
dettin, ‹ngiltere himayesine s›¤›narak Malaya z›rhl›s›yla Malta’ya
kaçt›. BMM, Vahdettin’in halifeli¤ine de son verdi, yerine Ab-
dülmecit Efendi’yi seçti. Mustafa Kemal, Meclis’teki çal›flmalar›
daha düzenli yürütebilmek amac›yla Müdafaay› Hukuk Gru-
bu’nu, yeni bir parti olarak örgütlemeye karar verdi. Halkç›l›k
esas›na dayanan ve Halk F›rkas› ad›n› tafl›yacak olan bu siyasal
partiyi halka tan›tmak için Eskiflehir, ‹zmit, Bursa ve ‹zmir’i kap-
sayan bir geziye ç›kt›. Bu s›rada ‹zmir’de bulunan annesi Zübey-
de Han›m öldü (15 Ocak 1923). ‹zmir’e ilk giriflinde tan›flt›¤› La-
tife (Uflakl›gil) Han›m ile evlendi (29 Ocak 1923; bu evlilik 5
A¤ustos 1925’te
sona erdi). ‹zmir’de
toplanan Birinci ‹k-
tisat Kongresi’ni bir
konuflmayla açt›
(17 fiubat 1923).
BMM, 1 Nisan
1923’te seçimi ye-
nileme karar› verdi.
Mustafa
Kemal,
Cumhuriyet Halk
Partisi’nin ilk ve ya-
z›l› program› olan
“Dokuz Umde”yi
yay›mlad› (8 Nisan
1923). Bu arada Lo-
zan Antlaflmas› im-
zaland› (24 Tem-
muz 1923). Yenile-
nen seçimlerin sonunda Mustafa Kemal Ankara’dan milletvekili
seçildi (18 A¤ustos). Cumhuriyet Halk Partisi’nin kuruluflu res-
mîlik kazan›nca (9 Eylül) partinin genel baflkan› oldu. Mustafa
Kemal, arkadafllar› ile görüflüp “Türkiye Devleti’nin hükümet
fleklinin cumhuriyet oldu¤una iliflkin” bir yasa tasar›s› haz›rlad›.
29 Ekim günkü Meclis toplant›s›nda yasa tasar›s› kabul edildi ve
Mustafa Kemal, cumhurbaflkan› seçildi. 3 Mart 1924 günü
BMM’nin kabul etti¤i bir yasayla halifelik kald›r›ld›, Osmano¤ul-
lar› hanedan› mensuplar› da s›n›r d›fl› edildi. BMM’nin, 3 Mart
1924 tarihli oturumunda, medreselerin la¤vedilmesine, ö¤reti-
min birlefltirilmesine, fieriye ve Evkaf Vekâleti’nin kabineden ç›-
kar›l›p la¤vedilmesine iliflkin yasalar da kabul edildi. 20 Nisan
1924’te de ikinci anayasa yürürlü¤e girmifl oldu. Daha sonra bu
anayasan›n kimi maddelerinde de¤ifliklik yap›larak Türkiye
Cumhuriyeti’nin lâik bir devlet oldu¤u kesinlik kazand› (10 Ni-
san 1928). 25 Kas›m 1925’te fiapka Yasas› kabul edildi, giyim-
kuflama ça¤dafl ve uygar nitelik kazand›r›ld›. Tekkeler, zaviyeler,
türbeler kapat›ld› (30 Kas›m 1925); 26 Aral›k 1925’ten itibaren
milâdî takvim ve bat›l› (alafranga) saat sistemine geçildi. 26
Mart 1931 tarihli yasa ile de okka, dirhem, miskal, endaze, ar-
fl›n gibi a¤›rl›k ve uzunluk ölçüleri b›rak›ld›; gram, kilogram, ton,
metre, kilometre gibi a¤›rl›k ve uzunluk ölçüleri benimsendi. ‹s-
viçre Medeni Kanunu örnek al›narak haz›rlanan Türk Medeni
Kanunu 17 fiubat 1926’da TBMM’de kabul edildi. Medeni Ka-
nun ile kad›nlara birtak›m haklar sa¤lan›rken, onlar›n siyasal ve
ekonomik yaflama katk›lar› da düflünülmüfl ve 1930’da belediye
seçimlerinde seçme, 1934’te de milletvekili seçme ve seçilme
haklar› verilmifltir. Bu arada Mustafa Kemal’e karfl› da birtak›m
tertipler düzenlendi. ‹zmir’de kendisine yap›lacak bir suikast gi-
riflimi önceden haber al›nd› ve düzenleyenler yakaland› (15 Ha-
ziran 1926). Mustafa Kemal 30 Haziran 1927’de askerlikten
emekli oldu. Cumhuriyet Halk Partisi’nin 2. Büyük Kurultay›’nda
Mustafa Kemal, 6 gün süren “Büyük Nutuk”unu okudu (15-20
Ekim 1927). Lâtin alfabesine dayanan yeni Türk alfabesini 8
A¤ustos 1928’de Sarayburnu Park›’nda halka tan›tt›, 3 Kas›m
ATATÜRK, Mustafa Kemal
61
