göre de¤iflen görünümlerine Ay’›n evreleri ad› verilir. Ay, Günefl
ile Yer aras›nda bulundu¤unda yüzü karanl›kt›r ve dolay›s›yla
Yer’den görülmez. Bu durumda “yeniay” evresi söz konusudur.
Buna karfl›l›k Ay, Yer’e göre Günefl’e ters konum ald›¤›nda, ay-
d›nlanan yar›küresi Yer’den tümüyle görünür. Bu evreye “dolu-
nay” denir. Bu evrede uydu, geceleri gö¤ü ayd›nlatan parlak bir
daire görünümündedir. Ay’›n “yeniay” evresinde yörüngesinin
uzaydaki konumu nedeniyle, Yer ile Günefl aras›na girmesi so-
nucunda geçici olarak “Günefl tutulur”. Dolunay, Yer’in uzaya
düflürdü¤ü gölge konisi içine girdi¤inde “Ay tutulmas›” gerçek-
leflir. Bu olaylarla ilgili gökcisminin, bütününün ya da bir bölü-
münün gölge içine girmesine ba¤l› olarak, tam ya da k›smi tu-
tulma gerçekleflir. Yeryüzündeki gelgit olaylar›na Ay’›n çekim
gücü yol açar. Yer kendi çevresinde 24 saatte döndü¤ünden ku-
ramsal olarak, denizlerde günde iki yükselme ve iki alçalma
gerçekleflir. Ama yerel koflulllar birçok bölgede bu düzenlili¤i
bozar. Ay’›n güçsüz yerçekimi, üzerinde kal›c› bir atmosfer olu-
flumuna olanak vermemektedir. Ay’›n atmosferi, oluflumunun
bafllang›c›nda bulunmufl olsa bile, sonradan uzayda yavafl ya-
vafl da¤›lm›fl olmal›d›r. Ay’da su ve hava olmad›¤›ndan, üzerin-
de en az›ndan bildi¤imiz biçimiyle, organik bir yaflam oldu¤u
düflünülemez. Bununla birlikte, Ay topra¤›n›n alt›nda, güçsüz
yaflam belirtilerini, örne¤in bakteri yaflam›n› besleyebilecek çok
az oranda su ve hava kalm›fl olabilece¤i yolunda bir varsay›m
ortaya at›lm›flt›r. Ama Ay yüzeyinden al›nan kaya örnekleri, bu-
güne dek bu varsay›m› do¤rulamam›flt›r. Ay küresinin yavafl
dönmesi nedeniyle Ay’da, gündüz ve gece çok uzundur. Her bi-
ri iki haftadan çok sürer. Atmosferin sa¤lad›¤› bir ›s› kalkan›yla
çevrili olmamas› nedeniyle gezegen yüzeyinde, gündüz yak›c›
bir s›cak, gece dondurucu bir so¤uk vard›r. Yap›lan ölçümler,
Ay ekvatorunda s›cakl›¤›n ö¤leye do¤ru, 120 derecenin üstüne
ç›kt›¤›n› göstermektedir. Ayn› bölgede s›cakl›k gece yar›s› s›f›r›n
alt›nda 150 derece ve daha alt›na düfler. Uydunun yüzeyindeki
belli büyüklükte kayalar iki hafta gece boyunca so¤u¤un etki-
siyle büzülür. Geceyi izleyen iki hafta gündüz süresince de ge-
niflleyip çatlayarak, toz durumuna gelirler. Ay yüzeyinin biçim-
lenmesinde, bu ›s› dengesizli¤inin yan› s›ra da atmosfer direni-
fliyle karfl›laflmadan milyarlarca y›l süren göktafl› bombard›ma-
n› da önemli rol oynam›flt›r. Yak›n zamanlara dek Ay’›n en belir-
gin engebelerinin kayalardan olufltu¤u san›l›yordu. Oysa bugün
Ay’da bu tür kayalar›n bulunmad›¤› bilinmektedir. Ay’›n oluflu-
mu konusunda de¤iflik görüfller öne sürülmüfltür. Bir görüfle
göre önceleri ba¤›ms›z bir y›ld›z olan Ay, çok eski bir zamanda
Yer’in çekimine kap›larak onun uydusu oldu. Ay’›n göreceli ola-
rak düflük yo¤unlu¤u kabaca Dünya kabu¤unun üst katmanlar›-
n›n yo¤unlu¤uyla eflde¤erdedir. Bu nedenle George Darvin
1898’de Ay’›n Yer’den kopmufl bir parça oldu¤u görüflünü ileri
sürmüfltür. Üçüncü bir görüfle göre Yeryüzü ve Ay, bir toz ve
gaz bulutundan, ayn› zamanda oluflmufllard›r. Astronotlar›n
Ay’dan toplad›¤› lav k›r›nt›lar›ndan oluflan tozlar incelendi¤inde
Ay’daki bazaltlarda mineral oranlar›n›n Dünya’daki bazaltlardaki
mineral oranlar›ndan çok farkl› oldu¤u görüldü. Bu sonuçlar,
Ay’›n Yer’den kopmufl bir gezegen oldu¤u görüflünü zay›flat-
maktad›r. SSCB ve ABD’nin uzay alan›nda kazand›klar› baflar›-
lar, Ay’a inmek üzere yap›lan yar›fl› h›zland›rd›. ‹nsano¤lu Ay yü-
zeyine Satürn-5 roketiyle f›rlat›lan Apollo-11 uzay arac›yla indi
(20 Temmuz 1969). Astronotlar Neil Armstrong, Michael Col-
lins ve Edwin Aldrin, Ay’a inen ilk insanlar oldular.
AY TUTULMASI,
yeryuvarla¤›n›n Günefl ile Ay aras›na gir-
mesiyle, Ay’›n yeryuvarla¤› gölgesinde kalmas›. Günefl’in ayd›n-
latt›¤› Dünya, sürekli olarak Günefl’e karfl› oldu¤undan uzaya
do¤ru bir gölge konisi oluflturur. Ay, Dünya çevresinde hareket
ederken bu gölge konisi içine girer. Tutulma süresince Ay,
Dünya’dan k›smen ya da tümüyle görünmeyebilir. Genelllikle
y›lda iki kez Ay tutulmas›, Yer yar›küresinin bütün noktalar›ndan
ayn› anda gözlenebilir. Tam tutulma s›ras›nda Ay hafif k›rm›z›
bir ›fl›kla ayd›nlan›r. Bu ayd›nlanma, Günefl ›fl›nlar›ndan baz›la-
r›n›n gölge konisine s›zmas›yla oluflur.
ÂYAN,
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda kent ve kasabalar›n ileri
gelen nüfuzlu kimselerine verilen ad.
ÂYAN MECL‹S‹,
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, Mebusan
Heyeti ile birlikte Meclisi Umumi’yi oluflturan kurul. Bu kurul,
23 Aral›k 1876’da kabul edilen Kanunu Esasî uyar›nca kuruldu.
Üyelerini padiflah seçerdi. Üye say›s›, mebus say›s›n›n üçte bi-
rini geçmezdi. Âyan Meclisi’nin baflkan› ve üyeleri güvenilir, fle-
refli ve 40 yafl›n› geçmifl kifliler aras›ndan seçilirdi. 1908 Kanu-
nu Esasî de¤iflikli¤inden sonra, her y›l kas›m ay› bafl›nda top-
lanmaya bafllad›. Padiflah iradesiyle aç›lan kurul, dört ay süren
çal›flma döneminden sonra kapan›rd›. Mebusan Meclisi’nin ka-
bul etti¤i yasa ve bütçe tasar›lar› Âyan Meclisi’nde incelenir, ge-
rekirse de¤ifltirilirdi. ‹lk Âyan Meclisi, II. Abdülhamit dönemin-
de Dolmabahçe Saray›’nda topland› (19 Mart 1877). Türkiye
Büyük Millet Meclisi’nin kurulmas›yla tümüyle ortadan kalkt›.
AYASOFYA,
‹stanbul’da Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda
yap›lan ünlü kilise. Bugünkü Ayasofya’n›n yerinde küçük ve ah-
flap bir kilise vard›. Bu kilise 404’te yan›nca yerine 415’te yeni
bir kilise yap›ld›. Bu kilise de 532’de Nika ‹syan›’nda yand›. ‹m-
parator Justinianos taraf›ndan büyük bir kilise yap›lmas› için
emir verildi. Bu iflle de Anthemios ve ‹sidoros adl› mimarlar gö-
revlendirildi. ‹nflaata 532’de baflland›. 537’de de kilise törenle
aç›ld›. Ancak kubbesinin 558’de bir yer sars›nt›s› sonucu y›k›l-
mas› üzerine, eskisine göre 6,25 m. daha yüksek olan yeni bir
kubbe yap›ld›. Bafllang›çta ad› “Magalo Ekklesia” (Büyük Kilise)
idi. Sonralar› “Haga Sofia” (Kutsal Bilgelik) ad›yla an›lmaya
baflland›. Ayasofya 1453’te camiye çevrildi, minareler yap›ld›.
Mimar Sinan, III. Murat zaman›nda dayanak duvarlar› ekleyerek
sa¤lamlaflt›rd›. 24 Ekim 1934’te müze oldu. Ayasofya 107 adet
sütun üzerine oturtulmufltur. Altta 40, üstteyse 67 sütun vard›r.
Yap›n›n boyu 80,9 m., eni 70 m.’dir. Ana kubbesi 33 m. çap›n-
da ve 13,8 m. yüksekliktedir.
AYASTEFANOS ANTLAfiMASI,
‹stanbul yak›nlar›n-
da, bugünkü ad› Yeflilköy, eski ad› Ayastefanos olan yerde Os-
manl› Devleti ile Çarl›k Rusyas› aras›nda imzalanan bar›fl antlafl-
mas› (3 Mart 1878). Doksanüç Harbi de denilen 1877-1878 Os-
manl›-Rus Savafl›, Osmanl› ordular›n›n Balkanlar’da ve Do¤u
AYASTEFANOS ANTLAfiMASI
71
