YANKI
657
ta noktalar›n› birlefltiren do¤ru parças› “orta taban” ad›yla an›l›r
ve uzunlu¤u, öbür iki taban›n uzunluklar› toplam›n›n yar›s›na
eflittir. Yamukta yanal kenarlara komflu aç›lar bütünlerdir. Yanal
kenar uzunluklar› eflitse “ikizkenar yamuk”, bir yanal kenar ta-
banlara dikse “dik yamuk”tan söz edilir. Taban uzunluklar› a ve
c, yüksekli¤i h olan bir yamu¤un alan› (a + c)h/2, köflegenlerin
orta tabanda ay›rd›¤› parçan›n uzunlu¤u (a-c)/2 dir. Bir üçgeni,
herhangi bir kenar›na paralel olarak kesen bir do¤ru, üçgeni bir
yamuk ve daha küçük bir üçgene ay›r›r. Yamuk denince normal
olarak d›flbükey yamuk akla gelir. ‹çbükey yamuk (y›ld›z›l ya-
muk) anlat›lmak istendi¤inde, bu, özel olarak belirtilir. Y›ld›z›l
yamuk, bir üçgenin, herhangi bir köflesinden itibaren uzat›lan
kenarlar›n›n, üçüncü kenara paralel bir do¤ruyla kesilmesinden
oluflur ve alan›, kendisini oluflturan iki üçgenin alanlar› toplam›-
d›r. Y›ld›z›l yamukta yanal kenarlara komflu aç›lar efltir.
YANARDA⁄ ,
ateflküredeki (piro-
fer) s›v› ateflin, mag-
ma hâlinde yeryüzü-
ne ç›kt›¤› noktalar.
Magma, litosferdeki
(taflküre) zay›f nokta-
lardan yeryüzüne ç›-
karken zamanla çev-
rede donarak yük-
seklikler oluflturur. Bu birikintiler de bir da¤ biçimini al›r. Yanar-
da¤›n huni biçimindeki bu k›sm›na “koni”, magman›n püskür-
dü¤ü a¤za da “krater” denir. Magman›n yerin derinliklerinden
kratere do¤ru yükseldi¤i yollara da “kanal” ad› verilir. Faal ya-
narda¤da dört evre vard›r: Tam faaliyetsizlik, solfatar evresi, sü-
rekli ve az faaliyet ve püskürme. Magman›n ak›flkanl›¤› az oldu-
¤u zaman magman›n alt›nda biriken gaz›n bas›nc›, magmay› d›-
flar› f›rlat›r. Sürekli faaliyette olan yanarda¤da magman›n ak›fl-
kanl›¤›, düzenli bir lav ak›fl›na elverifllidir. Yanarda¤lar›n faaliye-
te geçmesinden önce baz› belirtiler görülür; yerin alt›ndan, de-
rinden gürültüler duyulur, depremler oluflur, kaynak sular› aza-
l›r ve s›cakl›klar› artar. S›k›flan gazlar›n etkisiyle yerkabu¤u bü-
yük bir gürültüyle çatlar, tafl ve kaya parçalar› yüzlerce metre
öteye f›rlar. Yar›ktan ç›kan gaz ve buharlar ise gökyüzünde bin-
lerce metreye kadar ç›karak yanarda¤›n üzerinde karanl›k bulut-
lar›n oluflmas›na yol açar. Gazlar›n ç›k›fl›ndan az ya da çok bir
süre sonra magma ak›fl› görülür. Lav hâlinde akan magma da-
¤›n e¤imli yerlerinden afla¤›ya do¤ru, ak›flkanl›¤›na göre h›zl› ya
da yavafl bir flekilde akar. Magman›n yanarda¤ bacalar› arac›l›-
¤›yla litosfere do¤ru yükselmesi olay›nda iki tür vard›r: D›fl püs-
kürme ve iç püskürme. D›fl püskürmede magma, baca arac›¤›y-
la yeryüzüne ç›kar ve yanarda¤lar› oluflturur. Bunlar da sönmüfl
ve sönmemifl olarak ikiye ayr›l›r. Sönmemifl yanarda¤lar, eski
ça¤lardan beri faaliyetlerini aral›kl› ya da aral›ks›z olarak sürdü-
ren yanarda¤lard›r. ‹talya’daki Vezüv ve Etna yanarda¤lar› buna
örnektir. Bunlar uzun bir süre faaliyet göstermeden durduktan
sonra ans›z›n faaliyete geçebilirler. Stromboli gibi yanarda¤lar
ise düzenli olarak püskürürler. Sönmüfl yanarda¤lar, püskürme-
leri uzun bir süre önce son bulmufl yanarda¤lard›r. Bunlar çeflit-
li gazlar ve gayzer denilen s›cak sular ç›karabilir. Yanarda¤ püs-
kürmelerinde üç türlü madde ortaya ç›kar: Gazlar, s›v› ve kat›
maddeler. Su buhar›, yanarda¤›n üzerinde yo¤un bulutlar›n
oluflmas›n› sa¤lar ve fliddetli ya¤murlara yol açar. Yanarda¤dan
ç›kan hidrojen, karbon dioksit, karbon monoksit ve kükürt diok-
sit gazlar› çevrede k›zg›n bulutlar›n oluflmas›na yol açar. Bu gaz-
lar›n s›cakl›¤› 200º C-300º C’› bulur. Ço¤unlukla silis ve silikat-
lardan oluflan lavlar›n ortalama ak›fl h›z› saniyede 7-8 m.’dir.
Lavlar akt›kça kat›lafl›r. ‹çlerindeki silis miktar› % 65’i aflarsa
asitli lav, aflmazsa bazik lav ad›n› al›rlar. Püskürme s›ras›nda, er-
gimemifl kat› maddeler de d›flar› f›rlar. Bunlara yanarda¤ bom-
bas›, sünger tafllar›, yanarda¤ çak›l›, yanarda¤ külü ve yanarda¤
tüfü gibi de¤iflik adlar verilir. Yanarda¤ külleri, gazlarla birlikte
gökyüzüne sürüklenerek çok uzaklara kadar gidebilir. ‹ç püskür-
me, magman›n bacalarda yükselifli s›ras›nda, daha yerkabu¤unu
delemeden donmas› durumuna denir.
YANGI
→
‹LT‹HAP
YANIKLAR,
›s›, kimyasal maddeler, elektrik ya da radyasyon
etkisiyle oluflmufl, ac› veren deri yaralar›. Derin ve fliddetli yan›k-
larda deri bütün tabakalar›yla tahrip oldu¤u gibi yan›k alttaki do-
kular› da etkileyebilir. Hatta kemi¤e kadar gidebilir. Hekimler ya-
n›klar›, derinliklerine göre, birinci, ikinci ve üçüncü derece ola-
rak ay›r›rlar. E¤er toplam vücut yüzeyinin % 9’dan fazlas› yan-
m›flsa kifli için hayatî tehlike var demektir. Yan›klar›n yaflam› teh-
likeye sokmas›n›n en önemli nedeni, deri ve dokular›n yanma-
s›yla vücutta meydana gelen s›v› kayb›d›r. Bir yan›k durumunda
yap›lacak ilk ifl, temiz so¤uk su ya da buz kullan›larak yan›¤›n
so¤utulmas›d›r. Ayr›ca yan›k üzerindeki giysi parçalar›n› uzak-
laflt›rmak, yaray› merhem ya da sarg› bezleriyle örtmemek gere-
kir. Ciddî yan›klarda t›bbî müdahale flartt›r. Bu müdahalenin ge-
cikmesi hâlinde, hastaya azar azar su içirerek kaybetti¤i s›v› ka-
zand›r›lmaya çal›fl›l›r. Kimyasal yan›klarda yap›lacak ilk ifl, yara
yerini bol temiz suyla y›kamakt›r. Bu ifl çok k›sa bir zamanda ya-
p›l›rsa yaran›n iyileflmesinde, yan›¤a neden olan kimyasal mad-
denin antidotundan daha etkili olur. Kimyasal yan›klar hiçbir za-
man tamamen iyileflmez. Bu tür yan›klarda ve di¤er derin yan›k-
larda, yaran›n iyileflmesinden sonra plastik cerrahî müdahale ge-
rekli olabilir. Elektrik yan›klar›nda, elektri¤in flok etkisini tedavi
etmek, yan›¤›n kendisini tedavi etmekten daha önemlidir. Rad-
yasyon yan›klar›, derialt›ndaki dokular› çok derin bir flekilde et-
kilemelerinden dolay› genellikle di¤er yan›klardan daha ciddîdir.
YANKI,
bir dalga sinyalinin, uzaktaki bir cisimden yans›yarak
kayna¤›na geri gelmesi ya da radyo sinyalleri için, vericiden ç›-
kan sinyallerin al›c›ya do¤rudan do¤ruya de¤il de, dolayl› bir yol
izleyerek ulaflmas›. Bir sesin kayna¤›ndan ç›kmas›yla geri dön-
mesi aras›nda geçen zaman aral›¤› en az saniyenin onda biri ka-
darsa, büyük bir yüzeye çarp›p yans›yan ses sinyali, k›sa bir ses-
sizlik ertesinde “yank›” olarak duyulur. Ses dalgas›n›n dalga bo-
yuna oranla yans›t›c› yüzeyin boyutlar› ne denli büyükse, o denli
iyi yank› oluflur. Sesin ortamdaki yay›lma h›z› bilindi¤inde, gidip
geri gelmesi için geçen zamandan hareketle, ses kayna¤›yla yan-
s›t›c› yüzey aras›ndaki uzakl›k hesaplanabilir. Örne¤in denizlerin
derinli¤i bu yöntemle saptan›r. Yarasalar da ç›kard›klar› yüksek
