571
Lozan Antlaflmas›
Bu teklifler, malî konularda, yabanc› uyruklular›n Türklerle eflit ver-
gi vermesini sa¤layacakt›r. Bu tekliflerde, gümrük vergisinde gerek-
li görülecek de¤iflikliklerin yap›lmas›na da yer verilecektir.
Lozan’da:
Kapitülasyonlar›n her türlüsü kökünden ve ebedî olarak
kald›r›lm›flt›r.
12. Bo¤azlar Komisyonu
Sévres’de:
Kendine has bayra¤›, bütçesi ve polis kuvveti bulunacak
olan bu komisyon, gemilerin bo¤azlardan geçmesi, fenerler, k›lavuz-
luk vb. ifllerle u¤raflacak ve daha önce Meclis-i Âli-i S›hhî’nin (Yüksek
Sa¤l›k Kurulu) yapt›¤› görevlerle, kurtarma iflleri art›k bir komisyo-
nun gözetimi alt›nda ve onun verece¤i talimat çerçevesinde yerine
getirilecek ve komisyon, Bo¤azlar’›n serbestli¤ini tehlikede say›nca
‹tilâf Devletleri’ne baflvurabilecektir.
Komisyonda Amerika, ‹ngiltere, Fransa, ‹talya, Japonya ve Rusya’n›n
temsilcileri ikifler oya sahip olacaklard›r.
Amerika istedi¤i zaman, Rusya da Milletler Cemiyeti’ne girdi¤i andan
bafllayarak bu komisyona kat›labileceklerdir.
Komisyon üyeleri, diplomatik dokunulmazl›ktan yararlanacaklard›r.
Komisyona s›rayla ve ikifler y›l süreyle, ikifler oya sahip devletlerin
temsilcileri baflkanl›k edecektir.
Mart 1921 teklifinde:
Türk temsilcisi de iki oya sahip olacak ve Bo-
¤azlar Komisyonu’na baflkanl›k edecektir.
Mart 1922 teklifinde:
Ayn› flekilde, Türk temsilcisi komisyona bafl-
kanl›k edecektir. Bo¤azlarla ilgili bütün devletler komisyonda temsil
edilecektir.
Lozan’da:
Komisyonun baflkanl›¤› bize verilmifltir. Komisyonun göre-
vi, gemilerin Bo¤azlar’dan geçiflinin Bo¤azlar Sözleflmesi hükümleri-
ne uygunlu¤unu sa¤lamaktan ibarettir. Komisyon her y›l Milletler
Cemiyeti’ne rapor verecektir.
Yine bu antlaflmayla, ‹stanbul’daki Beynelmilel S›hhiye Meclisi (Mil-
letleraras› Sa¤l›k Kurulu) kald›r›larak, sa¤l›k iflleri Türk hükûmetine
b›rak›lm›flt›r.
Sayg›de¤er Efendiler, Lozan Bar›fl Antlaflmas›’ndaki hükümleri öte-
ki bar›fl teklifleriyle daha fazla karfl›laflt›rman›n yersiz oldu¤u dü-
flüncesindeyim. Bu antlaflma, Türk milletine karfl›, y›llardan beri ha-
z›rlanm›fl ve Sévres Antlaflmas› ile tamamland›¤› san›lm›fl büyük bir
suikast›n sonuçsuz kald›¤›n› bildirir bir belgedir. Osmanl› tarihinde
benzeri görülmemifl bir siyasî zafer eseridir!
Türk Delegeler Heyetinin Baflkan› ‹smet Pafla ile
Hükûmet Baflkan› Rauf Bey Aras›nda Ç›kan Anlaflmazl›k
Efendiler, burada, Lozan bar›fl görüflmeleri s›ras›nda ç›kan ve bar›fl
imzaland›ktan sonra a盤a vurulup yay›lan bir konuyu ele alarak ka-
muoyunu ayd›nlatmak isterim. A盤a vurulan ve yay›lan konu, Türk
Delegeler Heyeti Baflkan› ‹smet Pafla ile Hükûmet Baflkan› Rauf Bey
aras›nda ç›kan anlaflmazl›kt›r.
Bu anlaflmazl›¤›, ilgili belgeleri inceleyerek köklü ve ciddî sebeplere
dayand›rmak güçtür. Bu bak›mdan, anlaflmazl›¤› daha çok ruhî ve
duygusal aç›dan de¤erlendirmek gerekti¤i görüflündeyim.
Çeflitli vesilelerle belirtmifltim ki, Lozan Konferans› söz konusu oldu-
¤u zaman, Delegeler Heyeti Baflkanl›¤›’na Rauf Bey’in getirilmesi e¤i-
limi vard›. Gerçekten Rauf Bey de Delegeler Heyeti Baflkan› olmak is-
tiyordu. ‹smet Pafla’n›n askerî dan›flman olarak kendisiyle birlikte
gönderilmesini de benden rica etmiflti. Ben, Rauf Bey’e, ‹smet Pa-
fla’dan yararlanman›n, ancak onun baflkan olarak gönderilmesiyle
mümkün olaca¤› cevab›n› verdim. Sonra, bilindi¤i gibi, Rauf Bey’i
göndermedik, ‹smet Pafla ordunun bafl›ndan al›nd›. D›fliflleri Bakanl›-
¤›’na seçilerek Delegeler Heyeti Baflkanl›¤›’na getirildi.
Lozan Konferans›’n›n birinci dönemi kapand›ktan sonra, ‹smet Pa-
fla’n›n u¤rad›¤› hücum ve elefltirileri anlatm›flt›m. Buna ra¤men, ikin-
ci defa Lozan’a gönderilen yine ‹smet Pafla oldu. ‹smet Pafla, Lozan
görüflmelerini büyük bir baflar›yla idare ediyordu. Görüflme safhala-
r›n› düzenli olarak Bakanlar Kurulu’na bildiriyordu. Baz› önemli konu-
larda Hükûmet’in düflünce ve görüfllerini soruyor veya talimat bekli-
yordu. Çözüm bekleyen meseleler önemli, mücadele ciddî ve üzücü
idi. Rauf Bey’de, ‹smet Pafla’n›n görüflmeleri idare edifl tarz›n› be¤en-
mezlik duygusu uyanm›flt›. Bu duygusunu Bakanlar Kurulu’ndaki ar-
kadafllar›na da telkin etme iste¤ine kap›lm›flt›. Bakanlar Kurulu’nda
‹smet Pafla’n›n raporlar› okundukça, zaman zaman, ‹smet Pafla bu ifli
baflaramayacak denmeye bafllanm›fl… Hatta bir aral›k, ‹smet Pafla’y›
geri ça¤›rma teklifi ortaya at›lm›fl… Rauf Bey, bu teklifi derhal oyla-
maya kalk›flm›fl… Bakanlar Kurulu’na Millî Savunma Bakan› olarak ka-
t›lan Kâz›m Pafla’n›n itiraz› üzerine vazgeçilmifl...
‹smet Pafla’da, Hükûmet Baflkan› Rauf Bey’e Karfl›
Güvensizlik Duygusu Bafllam›flt›
Öte yandan, ‹smet Pafla’da da, Hükûmet Baflkan› Rauf Bey’e karfl› bir
güvensizlik duygusu bafllam›fl… Rauf Bey’in imzas›yla ald›¤› Hükû-
met’in görüflünü bildiren yaz›lardan, Rauf Bey’in beni haberdar et-
meden talimat vermekte oldu¤u endiflesine düflmüfl...
Nihayet, ‹smet Pafla, görüflmelerin ciddî ve nazik safhalara girdi¤in-
den söz ederek, benim durumu bizzat takip etmemi yazd›.
Gerçi, ben, ‹smet Pafla’n›n raporlar›ndan ve Hükûmet’in kararlar›n-
dan haberdar ediliyordum. Fakat, Rauf Bey’in, kararlar› ‹smet Pa-
fla’ya bildiren yaz›lar›n›n ne flekilde yaz›ld›¤›n› kontrol etmiyordum.
‹smet Pafla’n›n dikkatimi çelmesi üzerine, Lozan görüflmelerini Hükû-
met toplant›lar›nda do¤rudan do¤ruya takip etme ve Hükûmet ka-
rarlar›n› bazen kendim kaleme alma gere¤ini duydum.
Söz konusu etti¤imiz mesele üzerinde aç›k ve kesin bir bilgi verebil-
mek için ‹smet Pafla ile Rauf Bey aras›nda çeflitli konularda yap›lan
yaz›flmalardan yaln›z iki konu ile ilgili olanlar›n›, huzurunuzda ince-
leyece¤im.
Yunanl›lardan ‹stenen Savafl Tazminat›ndan Dolay›
‹smet Pafla ile Hükûmet Aras›nda Ç›kan Görüfl Ayr›l›¤›
ve Gerginlik
Yunanl›lardan istenen savafl tazminat›ndan dolay› Yunanistan ger-
gin bir tav›r tak›nd›. ‹smet Pafla ile Venizelos aras›nda bu konu ile il-
gili görüflme ve tart›flmalar kesildi.
‹tilâf Devletleri’nin temsilcileri, ‹smet Pafla’ya, Karaa¤aç’›n bize b›ra-
k›lmas› ve taraf›m›zdan istenen onar›mdan vazgeçilmesi suretiyle
Yunan tazminat› meselesinin çözüme ba¤lanmas› teklifinde bulunur-
lar. ‹smet Pafla, Karaa¤aç’›n, istedi¤imiz hakl› tazminata bir karfl›l›k
tutulamayaca¤›n›, öte yandan, ‹tilâf Devletleri ile aram›zda bulunan
ve daha önce çözümlenmifl olan tazminat konusunun, bu konferans-
ta yeniden ele al›n›p tespit edilmedi¤ini, her iki konuyu da Hükû-
met’e bildirmek zorunda oldu¤unu belirtir. ‹smet Pafla, bu durumu 19
May›s 1923 tarihli flifresiyle Hükûmet Baflkanl›¤›’na bildiriyor ve: “Hü-
kûmet karar›n›n acele bildirilmesini istirham ederim” diyor.
‹smet Pafla, bu telgraf›na üç gün geçti¤i halde cevap alamaz... 22 Ma-
y›s 1923 tarihinde “ivedi” kayd›yla. Hükûmet Baflkanl›¤›’na flu flifreyi
de çeker:
‹smet Pafla (‹nönü) baflkanl›¤›ndaki Türk heyeti, bayram nedeniyle Lozan’a, kendilerini
ziyarete gelen ‹sviçre’deki Türklerle (17 May›s 1923).
▲
