B‹TL‹S
111
yaflayan, yass› vücutlu, kanats›z, küçük bir böcek. Boyu birkaç
milimetre kadard›r. A¤z›, delip emmeye elveriflli bir biçim al-
m›flt›r. Diflileri sirke denilen yumurtalar›n› saçlara ya da kumafl
liflerine yap›flt›r›rlar. Hem yavru hem de erginleri deri üzerinde
yaflar ve kan emerler. Tifüs ve benzeri hastal›klar› bulaflt›r›rlar.
Bilinen türleri 150 kadard›r. Bafll›calar› 2-3 haftada bir döl ve-
ren bafl biti
(Pediculus capitis),
elbise biti
(Pedicu-
lus vestimenti),
k›l biti
(Phthirius pubis),
at biti
(Haematopinus macrocephalus),
köpek biti
(Ha-
ematopinus piliferus)
dir.
B‹TK‹LER,
dikildi¤i ya da bitti¤i yerde kökleriyle tutunup
geliflen, döl veren ve yaflama süresi dolduktan sonra kuruyarak
varl›¤› sona eren canl›lar. Bitkileri, di¤er canl› grubu olan hay-
vanlardan ay›ran kimi farklar ilkel tiplere inildikçe azal›r, yüksek
yap›l› bitkilerde artar. Yüksek yap›l› yeflil bir bitkiyi bir hayvan-
dan ay›ran bafll›ca özellikler flunlard›r: Bitkilerde hareket organ-
lar› ve yer de¤ifltirme yetene¤i yoktur. Örne¤in bitkinin, yaprak-
lar›n› ›fl›¤a çevirmesi gibi, kimi bitki k›s›mlar›nda görülen hare-
ket, irkilme ad›n› verdi¤imiz fizyolojik bir olayd›r. Bitkiler kloro-
fil maddesi yard›m›yla özümleme yapar, kendi besinlerini ken-
dileri haz›rlar. Öglena gibi ilkel birkaç tür d›fl›nda hayvanlarda
klorofil yoktur. Hayvanlar kendilerine gerekli besinleri ya bitki
ya da hayvan olan baflka canl›lardan al›rlar. Bitki hücrelerinin
zar›nda hayvan hücrelerinden farkl› olarak selüloz bulunur. Bit-
kilerde, hayvanlarda olan sinir sistemi bulunmad›¤› gibi, sindi-
rim, dolafl›m, boflalt›m, solunum, üreme gibi sistemler de yok-
tur. Her ne kadar bitkinin çeflitli k›s›mlar›n›n birbirinden farkl›
görevleri varsa da, örne¤in köklerin topraktan besin almas›,
yapraklar›n organik besin üretmesi, solunum yapmas› gibi; bu,
gerçek anlamda bir sistem olmaktan uzakt›r. Son olarak bitkiler
enerjilerinin büyük bölümünü büyümeye, hayvanlarsa hareket
etmeye ay›r›rlar. Bu nedenle bitkilerin büyümesi süreklidir. Bit-
ki dokular›, sürgen doku
(meristem)
ve de¤iflmez doku ol-
mak üzere ikiye ayr›l›r. Sürgen dokuya kök, gövde ve dal uçla-
r›nda, yan tomurcuklarda rastlan›r ve zarlar› ince, çekirdekleri
iri, sitoplazmalar› bol, yüksek bölünme yetene¤i gösteren hüc-
relerden oluflur. Sürgen doku hücreleri ço¤al›p zamanla de¤i-
flikli¤e u¤rayarak de¤iflmez dokular› meydana getirir. De¤iflmez
doku hücreleri ço¤unlukla bölünebilme yeteneklerini kaybet-
mifllerdir. Bunlar; di¤er doku ve organlar›n aras›nda yer alarak
dolgu ödevi gören, hücreleri canl› özek doku (parankima doku-
su); yapraklarda, genç dallarda ve gövdelerin kabuk k›sm›nda
yer alan bol kloroplastl› özümleme dokusu; bitki organlar›n›n
d›fl yüzlerini kaplayan ve canl› hücrelerden oluflan üstderi
(epiderm)
ile bitkinin yafll› k›s›mlar›n›n üstünü kaplayan ölü
hücrelerden oluflan mantar dokusunun meydana getirdi¤i deri
doku (koruyucu doku); yüksek yap›l› bitkilerde besin ve ham-
madde iletimini sa¤layan, görevleri ve yap›lar› farkl› odun k›sm›
(ksilem)
ile soymuk k›sm›ndan
(floem)
oluflmufl iletken
doku; bitkilerin yafllanm›fl k›s›mlar›nda gerekli diklik ve sertli¤i
sa¤layan, çeperleri belirli bölgelerde kal›nlaflm›fl canl› hücreler-
den oluflan pekdoku
(kollenkima)
ile çeperleri tamamen ka-
l›nlaflm›fl ölü hücrelerden oluflan sertdoku
(sklerenki-
ma)
dan meydana gelen destekdoku; üstderi, özekdoku ya da
di¤er dokular aras›nda toplu ya da tek yer alan canl› bez hücre-
lerinin oluflturdu¤u bez ve salg› dokusudur. Yüksek bitkilerin
kök, gövde, yaprak ve çiçek olmak üzere dört önemli bölümü
vard›r. Kök, bitkiyi topra¤a ba¤lar, su ve madensel tuzlar›n top-
raktan al›nmas›n› sa¤lar. Köklerin ucunda bitkiyi afl›nmaktan
koruyan yüksük bölgesi bulunur. Daha sonra emici tüylerin yer
ald›¤› bölge gelir. Su ve madensel tuzlar buradan al›n›r. Bitki
gövdesinin yap›s› bir ve çok y›ll›k bitkilerde farkl›d›r. Çok y›ll›k
bitkinin gövdesi her y›l meydana gelen kal›nlaflma nedeniyle
halkal› bir görünümdedir. Bununla beraber her iki bitki grubun-
da da gövde, üstderi, kabuk ve merkez silindiri bölgelerinden
oluflur. Gövdenin ve dallar›n ucunda büyümeyi sa¤layan ve sür-
gendokudan meydana gelen büyüme konisi bulunur. Yapraklar
da bu büyüme konilerindeki yaprak taslaklar›n›n geliflmesinden
oluflur. Biçimleri bitkiden bitkiye de¤ifliktir. Yapraklar, görevle-
ri nedeniyle (besin haz›rlama, solunum, terleme) büyük bir
önem tafl›rlar. Çiçekler bitkilerin üreme organ›d›r. Tam bir çiçek
iç içe dört çember hâlinde s›ralanm›fl ve görevlerine göre bafl-
kalaflm›fl yapraklardan meydana gelir. Bunlar, çiçe¤in d›fl örtü-
sünü oluflturan ço¤unluk yeflil renkli çanakyapraklar, çeflitli
renkleri olan taçyapraklar, ipçik ve baflç›k k›s›mlar›ndan oluflan
erkekorgan, yumurtal›k, diflicik borusu ve tepecik k›s›mlar›ndan
oluflan difliorgand›r. Bitkiler ayr›ca efleysiz olarak da üreyebilir-
ler. Efleysiz üreme ya çelikler, gövde parçalar›, çeflitli afl›lar yo-
luyla (vejetatif üreme) ya da spor ad› verilen özel üreme hücre-
leriyle olur. Difliorgan›n içindeki tohum tasla¤›n›n erkekorgan-
dan gelen erkek efleylik hücresi (çiçek tozu) taraf›ndan döllen-
mesiyle oluflan tohum, çeflitli bitkilerde çeflitli biçimlerdedir.
Meyve, tohum tasla¤›n›n döllenmesinden sonra yumurtal›kta
meydana gelen de¤iflmeler sonucu ortaya ç›kar. Kimi zaman yu-
murtal›ktaki bu de¤iflmelere çiçe¤in di¤er k›s›mlar› da kat›l›r ve
çeflitli meyve tipleri do¤ar. Bitkiler önce iki kütü¤e ayr›l›r: Kök,
gövde, yaprak gibi belirli k›s›mlara ayr›lmam›fl olan ilkel bitkiler
(Thallophyta)
kütü¤üne algler, mantarlar ve karayosunlar›
girer. Di¤eri e¤reltiler ve tohumlu bitkilerin oluflturdu¤u gövde-
li bitkilerdir
(Cormophyta).
Yosun ve e¤reltiler sporla
ürerler. Gövdeli bitkilerin hepsi çeflitli dokulardan meydana ge-
lirler. Kendibeslektirler. Karada yaflarlar. Tohumlu bitkiler
(Spermatophyta),
aç›ktohumlular
(Gymnospernae)
ve kapal›tohumlular
(Angiospermae)
olmak üzere iki alt
bölüme ayr›l›r. Bugün yaflayan aç›ktohumlular›n hemen hepsi,
örne¤in çamlar, ladinler, serviler vb. kozalakl›lar
(Conife-
rae)
s›n›f›nda toplanm›flt›r. Di¤er iki s›n›f, bugün iki familyaya
ait dokuz cinsi yaflamakta olan
Cycadinae
ile bir familyas›-
n›n bir cinsi
(Ginkgo)
yaflamakta olan
Ginkgoinae
’dir.
Kapal›tohumlular ise iki s›n›fa ayr›l›r: Birçenekliler
(Mono-
cotyledoneae),
ikiçenekliler
(Dicotyledoneae).
B‹TL‹S,
Do¤u Anadolu’da il ve ayn› ilin merkezi olan kent.
Türkiye’nin en büyük gölü Van’› bat›dan çeviren Bitlis, kuzey
ve bat›da A¤r› ve Mufl, güneyde Siirt, bat›da Batman illeriyle
s›n›rlan›r. Do¤u Anadolu’nun en engebeli kesiminde yer alan
illerden biridir. Sason, Haçrefl da¤lar›, Nemrut ve Süphan
(4.058 m.) sönmüfl volkanlar›, yer yer yüksek plato ve ova
düzlükleri bulunmaktad›r. ‹klim, fliddetli karasall›¤›, uzun ve
