C‹NASLI KAF‹YE
140
eksik cinas›n ise nak›s, müterakip, muharref, müzeyyel, muzari
gibi çeflitleri vard›r. Bu bölümlemeler sözcüklerin basit (ayn:
göz-p›nar, dem: kan-zaman-içki-nefes) ya da bileflik (devrân-
dan-devr ândan, periflân›na-peri flân›na) olmalar›na; harflerinin
art›k ya da eksik (dem-âdem, âb-serâb) olmas›na; sesçe de¤iflik-
lik (der-dür, cennet-cinnet) göstermesine göre yap›lm›flt›r.
C‹NASLI KAF‹YE,
anlamlar› ayr›, söyleniflleri ayn› olan
sözcüklerle yap›lan kafiye. 10’dan fazla türü olan cinasla yap›l-
m›fl kafiyeler, en yo¤un olarak divan edebiyat›nda görülür. Ha-
yalî’nin afla¤›daki kafiyeleri cinasl› kafiyeye bir örnektir:
Nedir can kim an› sen nâzenin
cânâne
vermezler.
Sana âfl›k olanlar yoluna
cânâ ne
vermezler.
C‹NC‹ HOCA
(?, Safranbolu-1648 Mihal›ç), Osmanl› Padi-
flah› ‹brahim ve Osmanl› saray› üzerinde etkili olan din adam›.
As›l ad› Hüseyin Cinni’dir. Saraya yanaflmadan önce büyücülük
ve efsunculuk alan›nda ün kazand›. Sultan ‹brahim’e zaman za-
man gelen ruhsal bunal›mlar› bir süre de olsa yat›flt›rmada ba-
flar›l› oldu¤u için, sarayda yer edindi (1640). fieyhülislâm›n
onaylamamas›na karfl›n, kendisine Fatih Medresesi müderrisli-
¤i verildi. Daha sonra Galata kad›s›, 1644 y›l›nda da Anadolu
kazaskeri oldu. Saraydaki etkinli¤i ve yolsuzluklar›yla büyük bir
varl›k edindi. Ününden yararlanarak Kazasker Kara Çelebizade
Mahmut Efendi’nin k›z›yla evlendi. Sultan ‹brahim’in tahttan in-
dirilmesinden sonra, önce ‹stanbul’dan sürüldü, varl›¤›na el
kondu ve bir süre sonra öldürüldü.
C‹NS‹YET,
insan, hayvan ya da bitkilerde üreme etkinlikleri
aç›s›ndan erkekle difliyi ay›rt ettirici özellik. Hayvanlarda ovosit
ya da ovotit, bitkilerde oosfer ad› verilen, önemli ölçüde yedek
besin tafl›yan, az hareketli, döllenebilir hücrelerin yap›m› bütün
canl›larda diflinin görevidir. Kimi canl›larda da (do¤urgan hay-
vanlar, tohumlu bitkiler) difli, döllenmifl yumurtay› içinde tafl›r,
korur ve besler, sonunda körpe bir birey do¤urur ya da olufltu-
rur (hayvanlarda buna yavru, bitkilerde ise tohum denir). Yav-
ruyu sütle beslemek yaln›zca memeliler s›n›f›nda görülür. Erkek
ise hayvanlarda da, bitkilerde de spermatozoit ad› verilen, yedek
besinsiz, çok hareketli, bir sürü dölleyici hücre oluflturur. Bu-
nunla birlikte, yüksek yap›l› bitkilerde spermatazoitler, erkek or-
ganlarda çok say›da bulunan çiçek tozlar›n›n içinde oluflur. Di-
fli hücrelere kavuflmak için, erkek hücreler sürekli yer de¤ifltirir;
iç döllenme olan canl›larda ise çiftleflme hareketi ço¤u zaman
erkeklerin giriflimiyle olur. Bunun d›fl›nda, kimi canl›larda bafl-
ka cinsiyet yap›lar› görülür: Erdiflilik, basit hayvanlarla bütün
bitkilere özgü bir cinsiyet yap›s›d›r: erkek ve difli organlar ayn›
canl› varl›k üzerinde yer almaktad›r. Partenogenez, döllenmeyi
ve bundan ötürü erke¤in varl›¤›n› gereksiz k›lar. ‹zogami; iki
cinsin birbirine benzerli¤inin söz konusu oldu¤u, önemli ve en-
der bir durumdur. Burada döllenme efleyli bir üreme biçiminde
oldu¤undan iki ayr› cinsin varl›¤›na gerek yoktur. Cinsiyet or-
ganlar›na ba¤l› olmayan ikincil cinsiyet belirtileri, güvercinler-
de oldu¤u gibi çok belirsiz olabilir. Kimi canl› türlerinde d›fl et-
kenler cinsiyetin de¤iflmesine neden olur; örne¤in genetik ba-
k›mdan erkek olan sivrisinek kurtçuklar›, 7 gün süreyle 29ºC’ta
tutulurlarsa tümü difli olur. ‹nsanlarda cinsiyetin belirlenmesi
döllenmeyi yapan difli ve erkek gametlerdeki cinsiyet belirleyici
X ve Y kromozomlar›n›n yan yana gelip gelmemesine ba¤l›d›r.
Erkek gametlerinde cinsiyet belirleyici X ve Y kromozomlar› yan
yana bulunur; diflilerde ise yaln›z iki tane X kromozomu vard›r.
Döllenmeyi yapacak gametler ikiye bölündüklerinden difli
ovumlar›nda yaln›z X kromozomu, erkek spermatozoitlerindey-
se eflit say›da X ve Y kromozomu tafl›yan tohumlar vard›r. Bun-
lardan yaln›z bir tanesi difli yumurtay› dölleyece¤inden, döllen-
mifl yumurtada XX olmas› durumunda difli, XY olmas› duru-
munda erkek embriyon oluflur. X ve Y kromozomlar›n›n çeflitli
nedenlerle eksik ya da art›k say›da bulunmas› araefleylilik ve er-
diflilik gibi cinsiyet bozulluklar›na yol açar. Kal›t›m yasalar›, do-
¤ada difli ve erkek say›s›n› eflit olarak da¤›t›r. Erkek çocuklar›n
küçük yafllarda k›z çocuklara oranla daha çok ölmesi ve erkek-
lerin ortalama yafl›n›n kad›nlar›nkinden daha az olmas›, iki cins
aras›ndaki eflitli¤i bozacak etkenler gibi gözükmesine karfl›n, iki
cinsin do¤um oranlar›nda erkeklerin diflilere oranla daha çok
olmas›, bu dengesizli¤i ortadan kald›r›r. Do¤adaki di¤er canl›lar
da, yaflam biçimlerinin gerektirdi¤i oranda difli ve erkek cinsi-
yete sahip olurlar. Hemofili, daltonizm, baz› enzim eksiklikleri
gibi kal›t›msal hastal›klar, cinsiyet kromozomlar›na ba¤l› olarak
kuflaktan kufla¤a geçerler.
C‹P,
her türlü arazide kullan›labilen motorlu tafl›t. ‹lk kez
1942’de ABD ordusunda kullan›ld›, ard›ndan dünya çap›nda
yayg›nlaflt›. Amerikan ordusundaki resmî ad› “general purpose
vehicle”, yani “her iflte kullan›labilir tafl›t”t›. Bu ad Amerikan as-
kerlerince “Jeep” (Cip) diye k›salt›lm›fl ve böyle de kalm›flt›r.
Motorunun gücü dört tekerle¤e ayr› ayr› aktar›labilir ve saatte
100 km.ye kadar h›z yapabilir. Bak›m› kolay ve ekonomik bir
araçt›r. Günümüzde tar›m kesiminde de yo¤un olarak kullan›l›r.
C‹R‹T,
at üstünde, cirit ad› verilen de¤neklerle oynanan eski
bir Türk oyunu. Oyuncular, iki tak›m durumunda, yaklafl›k 100
m. arayla karfl›l›kl› dizilirler. Atak yapan oyuncu karfl› tak›mdan
birinin ad›n› söyleyerek ciriti ona atar ve dörtnala kaçmaya bafl-
lar. Cirit at›lan kifli atan› kovalamaya ve ciritini ona atmaya çal›-
fl›r. Cirit atan›n bir arkadafl› da kovalamacaya kat›l›r ve oyun
böylece sürer. Her vurufl bir puan kazand›r›r, en çok puan top-
layan tak›m, oyunu kazan›r. Ciriti ata denk gelen, oyun d›fl› ka-
l›r. Kökeni Orta Asya’ya dayanan cirit, Osmanl› devrinde çok
yayg›nd›. Tehlikesi nedeniyle II. Mahmut devrinde yasakland›.
Günümüzde baz› bölgelerde oynanmaktad›r.
C‹ZYE,
‹slâm ülkelerinde, ‹slâm hukuku gere¤ince Hristiyan-
lardan al›nan vergi. ‹slâm hukukuna göre cizye; en varl›kl›lardan
48 dirhem, orta düzeydekilerden 24 dirhem, yoksullardan 12
dirhem gümüfl olarak al›n›rd›. Osmanl›lar da bu yolu benimse-
diler; âlâ (en yüksek), evsat (orta), ednâ (en düflük) olmak üze-
re üçe ay›rarak toplad›lar. 1856 Islahat Ferman› ile cizye deyimi
kald›r›ld›; yaln›z Hristiyanlar, askerlik yapmad›klar› için, bedel-i
askerî denilen ayr› bir vergi vermeye bafllad›lar. II. Meflruti-
yet’ten sonra Hristiyanlardan da, askerlik yapmaya bafllad›kla-
r›ndan, bu vergi de kald›r›larak, Müslüman-Hristiyan eflit vergi
vermeye bafllad›lar.
