ÇANKAYA KÖfiKÜ
149
l›kl› k›y›lar› aras›nda yer yer darlaflmalar görülür. Çanakkale Bo-
¤az›’n›n dibinde, 60 m. derinli¤inde bir oluk, bo¤az› bafltan ba-
fla geçer. Yer yer daha derin çukurlara da rastlan›r. Çanakkale
Bo¤az›’nda da ‹stanbul Bo¤az›’nda oldu¤u gibi iki türlü ak›nt›
vard›r. Az tuzlu üst ak›nt› ve çok tuzlu alt ak›nt›. Üst ak›nt› ku-
zey-güney do¤rultusunda, alt ak›nt› güney-kuzey do¤rultusun-
dad›r. Çanakkale Bo¤az›’n›n e¤imi, ‹stanbul Bo¤az›’ndan azd›r.
Bu yüzden ak›nt› da fazla de¤ildir. Ancak lodoslu günlerde üst
ak›nt›n›n h›z› iyice artar ve bir üst ak›nt› hareketi belirir. Çanak-
kale Bo¤az›’n›n k›y›lar›ndaki bitki örtüsü genellikle Akdeniz Böl-
gesi’nin alçak yörelerinde görülen “maki”lerdir. Çok önemli olan
co¤rafî yeri nedeniyle tarihin en eski ça¤lar›ndan beri çeflitli as-
kerî hareketlere sahne olmufltur. Bunlardan sonuncusu ve en
önemlilerinden biri de I. Dünya Savafl›’nda, 1915’te Türkiye’nin
‹tilâf Devletleri donanmalar›na karfl› kazand›¤› deniz savafl›d›r.
ÇANAKKALE SAVAfiLARI,
I. Dünya Savafl›’nda Os-
manl› Devleti ile, bo¤az› geçmek isteyen ‹tilâf Devletleri aras›n-
daki savafllar. ‹tilâf Devletleri’nden Çarl›k Rusyas›, zengin do¤al
kaynaklara ve insan gücüne sahip olmakla birlikte bunlar› de-
¤erlendirecek sanayiden yoksundu. Bu bak›mdan ba¤lafl›klar›
‹ngiltere ve Fransa’n›n savafl araç ve gereçleri ile di¤er sanayi
ürünleri yard›m›na gerek duyuyordu. Yoksa Alman ordular› kar-
fl›s›nda bir varl›k göstermesi olanaks›zd›. ‹ngiltere ve Fransa bu
nedenle Çarl›k Rusyas›’na yard›m yap›lmas›n› kararlaflt›rd›lar.
Çarl›k Rusyas›’n› ‹ngiltere ve Fransa’ya ba¤layan en k›sa yol Ça-
nakkale-‹stanbul bo¤azlar› ve Kuzey Karadeniz limanlar› yoluy-
du. Bu yolun aç›lmas› için de, ilk elde Çanakkale Bo¤az›’n›n ‹n-
giltere ve Fransa’n›n eline geçmesi gerekiyordu. ‹ngiltere ve
Fransa bu amaçla “Gelibolu Seferi”ne karar verdi. Çanakkale
Bo¤az›’n› ele geçirmek için karadan ve denizden zorlad›lar, çok
kanl› savafllar göze ald›lar, fakat baflar›l› olamad›lar. Onlar›n bu
baflar›s›zl›klar› dünya tarihi bak›m›ndan çok önemli sonuçlar
do¤urdu. Çanakkale Bo¤az›’na ilk ‹ngiliz ve Fransa sald›r›s› de-
nizden oldu. Deniz savafllar› 3 Kas›m 1914’ten 18 Mart 1915’e
dek sürdü. ‹ngiliz-Frans›z donanmas› bo¤az› geçemedi. U¤ran›-
lan a¤›r kay›plar karfl›s›nda amiraller meclisi “Çanakkale geçile-
meyecektir. Yeniden bir deneme ç›lg›nl›kt›r. Denizden ilerleme-
ye son verilmelidir” görüflüyle deniz savafllar›n› durdurdu. Bo-
¤az›n karadan ele geçirilmesine karar verildi. Osmanl› Devleti,
olaylar›n geliflmesinden, bo¤az›n karadan zorlanaca¤›n› anla-
m›fl, bo¤az› karadan savunmak için yeni bir ordu (5. Ordu) kur-
mufl ve bu ordunun bafl›na da Alman Generali Liman von San-
ders getirilmiflti. Deniz savafllar›nda u¤rad›klar› baflar›s›zl›k üze-
rine ‹ngiltere ve Fransa, Çanakkale’yi karadan zorlayacak yeni
bir ordu oluflturdular. ‹ngiliz, Frans›z ve Anzac’lardan (Avustral-
ya ve Yeni Zelanda Askerî Kuvvetleri/Australian and New Ze-
aland Army Corps) oluflan 70.000 kiflilik bu ordunun genel ka-
rargâh› Limni Adas›’n›n Mondros Liman›’nda kuruldu. Kara sa-
vafllar› 25 Nisan 1915’te bafllad›. As›l savafllar Gelibolu Yar›ma-
das›’nda oldu. Buraya ilk ç›karma 25 Nisan 1915’te Seddülba-
hir’den yap›ld›. Çok kanl› savafllardan sonra ‹ngiliz-Frans›z güç-
leri ancak k›y› bölgesinde tutunabildiler. ‹ngiliz-Frans›z donan-
mas›, Ar›burnu Ç›karmas›’na 24-25 Nisan 1915 gecesi bafllad›.
Amaçlar›, Kocaçimen Tepesi’ni ele geçirmekti. Bu tepe, yar›ma-
dan›n en yüksek noktas›yd›. E¤er bu
tepe ‹ngiliz-Frans›z kuvvetlerinin eli-
ne geçerse bu kuvvetler tüm yar›ma-
daya egemen olabilirlerdi. Oysa bu
tepede bulunan savunucular, ancak
bir bölük gücündeydiler ve cephane-
leri bitti¤inden k›sa bir süre sonra ge-
ri çekilmeye bafllam›fllard›. Bu çok
güç durum, yedekte bulunan 19. Tü-
men Komutan› Mustafa Kemal’in giri-
flimiyle düzeltildi. Mustafa Kemal, üstlerinden emir almadan 57.
Alay’› harekete geçirdi. Mustafa Kemal, bu baflar›s› üzerine Ar›-
burnu Kuvvetleri Komutanl›¤›na atand›. Ar›burnu Savafllar› sü-
rerken ‹tilâf Devletleri 4 May›s’ta Kabatepe’ye bir ç›karma dene-
diler, fakat burada da baflar›l› olamad›lar. 19 May›s 1915’te Ça-
nakkale bölgesini savunmakla görevli güçlerin bafl›nda bulunan
Liman von Sanders’in emri ile Ar›burnu k›y›lar›na yerleflmifl
olan ‹ngiliz-Frans›z güçleri üzerine bir karfl› sald›r› yap›ld›ysa da
baflar›s›zl›kla sonuçland›. Buna karfl›l›k 5 Haziran 1915’te ‹ngi-
liz-Frans›z güçleri de bir sald›r› denediler, o da baflar›l› olama-
d›. Bu s›ralarda rütbesi albayl›¤a yükseltilmifl olan Mustafa Ke-
mal, Ar›burnu bölgesindeki güçlere ek olarak Anafartalar bölge-
si güçleri kumandanl›¤›na atand›. 5 Haziran günündeki baflar›-
s›zl›klar› üzerine ‹ngiliz-Frans›z güçleri yeni birliklerle destek-
lendiler, befl yeni tümenle desteklenen bu güçlerin 3 tümeni
Suvla Liman›’na bir ç›kartma yaparken, di¤er iki tümen de
Conkbay›r› yönünden Kocaçimen yönüne 6 A¤ustos’ta sald›r›ya
geçti. 8 A¤ustos’ta sald›r› Conkbay›r› yönünde de geliflti. Bu
sald›r›lar›n baflar›l› olmas›, tüm Ar›burnu Cephesi’nin çökmesi
demekti. Öte yandan Suvla Liman›’na yap›lan ç›karma da gelifl-
meler gösteriyordu. ‹flte bu durumda Albay Mustafa Kemal tüm
Anafartalar bölgesi güçleri kumandanl›¤›na getirildi (8-9 A¤us-
tos gecesi). Bu önlem sonuç verdi. Mustafa Kemal, emrine ve-
rilen tüm güçleri 10 A¤ustos’ta sald›r›ya geçirdi. Düflman ilerle-
mesi durduruldu. ‹ngiliz-Frans›z güçleri yeni desteklerle 21
A¤ustos 1915’te Küçük Anafartalar yönünde yeniden harekete
geçti, fakat 15-20.000 kifli yitirmelerine ve 27 A¤ustos’ta sald›-
r›lar›n› yenilemelerine karfl›n baflar›l› olamad›lar. Bu savafllar
Çanakkale kara savafllar›n›n son çarp›flmalar› oldu. Çarp›flmalar
y›l sonuna dek siper savafllar› biçiminde sürdü. ‹tilâf kuvvetleri
önce 19-20 Aral›k 1915’te Anafartalar’dan, 8-9 Ocak 1916’da da
Seddülbahir’den çekilerek Çanakkale Savafllar›’na son verdiler.
ÇANKAYA,
Ankara iline ba¤l› ilçe. Cumhurbaflkanl›¤› Köfl-
kü, Türkiye Büyük Millet Meclisi, bakanl›klar ve elçilikler de il-
çe s›n›rlar› içindedir. Halk›n büyük ço¤unlu¤u ordu mensubu ve
memur olan Çankaya’n›n çevre köylerinde tar›m ve bahç›vanl›k
yap›lmaktad›r. Yüzölçümü 1.672 km
2
, ilçe nüfusu 735.328,
merkez nüfusu 729.596 (1997).
ÇANKAYA KÖfiKÜ,
Atatürk’ün, Kurtulufl Savafl› s›ras›n-
da ve cumhuriyetin ilân› y›llar›nda oturdu¤u, Ankara’n›n Çanka-
ya ilçesi s›n›rlar› içindeki köflk. Köflke ilk olarak “Ordu Köflkü”
ad› verilmifl ve bina Mimar Mehmet Vedat Bey taraf›ndan baz›
eklemelerle geniflletilmifltir (1923). Bekleme salonu, yemek
odalar›, çal›flma odalar›, kitapl›klardan oluflan köflk, 1923’ten
