CUMHUR‹YET HALK PART‹S‹
143
ni istedi¤i kanunlar› TBMM’ye geri yollamak, anayasa de¤iflik-
liklerine iliflkin kanunlar› gerekli görürse halkoyuna sunmak, ka-
nun, kararname ve TBMM ‹çtüzü¤ü’nün anayasaya ayk›r›l›¤› id-
dias›yla Anayasa Mahkemesi’nde iptal davas› açmak, TBMM se-
çimlerinin yenilenmesine karar vermek, baflbakan› atamak ve is-
tifas›n› kabul etmek, baflbakan›n teklifiyle bakanlar› atamak ve
görevlerine son vermek, gerekli görürse bakanlar kurulunu top-
lant›ya ça¤›rmak, uluslararas› anlaflmalar› onaylamak, TBMM
ad›na silâhl› kuvvetlerin baflkomutanl›¤›n› temsil etmek, silâhl›
kuvvetlerin kullan›lmas›na karar vermek, genelkurmay baflkan›-
n› atamak, Millî Güvenlik Kurulu’nu toplant›ya ça¤›rmak ve bafl-
kanl›k etmek, kendi baflkanl›¤›nda toplanarak bakanlar kurulu
karar›yla s›k›yönetim ya da ola¤anüstü hâl ilân etmek, kanun
hükmünde kararname ç›karmak, Devlet Denetleme Kurulu bafl-
kan ve üyelerini atamak, Yüksekö¤retim Kurulu üyelerini, üni-
versite rektörlerini seçmek, hastal›k, sakatl›k, yafll›l›k gibi ne-
denlerle kiflilerin cezalar›n› hafifletmek ya da kald›rmak, Anaya-
sa Mahkemesi üyelerini, Dan›fltay üyelerinin dörtte birini, Yarg›-
tay Cumhuriyet baflsavc›s›n› ve vekilini, Askerî Yarg›tay üyeleri-
ni, Askerî Yüksek ‹dare Mahkemesinin üyelerini, Hâkimler ve
Savc›lar Yüksek Kurulu üyelerini seçmek” (madde 104).
CUMHUR‹YET,
halk›n, egemenli¤ini do¤rudan do¤ruya ya
da seçti¤i temsilciler arac›l›¤›yla elinde bulundurdu¤u yönetim
biçimi. Eski Yunan sitelerinden 18. yüzy›la dek birçok yönetim
bu sözcü¤ü kulland›. Ancak gerçek anlam›yla tüm yurttafllara
özgürlük ve eflitlik tan›yan halk yönetimine Frans›z Devrimi ile
ad›m at›ld›. Ça¤dafl cumhuriyetlerde devlet baflkanl›¤›, yasama,
yürütme ve yarg› organlar› gibi ana kurumlar ve bunlar›n birbi-
rinden ayr›l›¤› ilkesi yer al›r. Türkiye’de 29 Ekim 1923’te siyasal
egemenli¤in halk›n eline geçmesiyle cumhuriyet kuruldu. Sal-
tanat ve hilâfetin kald›r›lmas›yla son dinsel ve monarflik ege-
menlik kaynaklar› da yok edildi. “Türkiye Devleti bir cumhuri-
yettir” maddesi, 1923’ten bu yana tüm anayasalar›m›zda titizlik-
le korunan bir madde olarak yer al›r.
CUMHUR‹YET BAYRAMI,
Türkiye Büyük Millet Mecli-
si taraf›ndan cumhuriyetin ilân edildi¤i tarihin (29 Ekim 1923)
y›ldönümlerinde kutlanan ulusal bayram. ‹lk kez 1925’te kutlan-
d›. Daha sonra 28 ekim ö¤leden sonras› ile 29 Ekim günü res-
mî tatil say›ld›. Cumhuriyet Bayram›, ülke içindeki törenlerin ya-
n› s›ra, yurtd›fl›ndaki temsilciklerde de kutlanan tek ulusal bay-
ramd›r.
CUMHUR‹YET HALK PART‹S‹
(CHP), Türkiye Cum-
huriyeti’nin en eski siyasî partisi. Bu parti, kurucu meclis duru-
mundaki Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne egemen olan
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin siyasal parti
niteli¤i kazanmas› sonucunda ortaya ç›kt›. 9 Eylül 1923’te parti-
nin ad› “Halk F›rkas›” olarak belirlendi. Partinin ilk üç kurultay›-
na Mustafa Kemal baflkanl›k etti. S›vas Kongresi, Birinci Kurul-
tay olarak kabul edilir. 1931’de yap›lan 3. Kurultay’da partinin il-
keleri, cumhuriyetçilik, devletçilik, devrimcilik, milliyetçilik,
halkç›l›k ve lâiklik olarak saptand› ve bunlar “alt› ok” ile simge-
lefltirildi. O dönemde bu ilkelerin TC Devleti’nin de ilkeleri olma-
s› ve baflka parti bulunmamas›, CHP’nin devletle özdefl say›lma-
s›na yol açt›. Partinin ilk ola¤anüstü kurultay›, Atatürk’ün ölümü
üzerine 26 Aral›k 1938’de Ankara’da Celal Bayar’›n baflkanl›¤›n-
da yap›ld›. Bu kurultayda Atatürk, “partinin banisi ve ebedî bafl-
kan›”, ‹nönü de “partinin de¤iflmez genel baflkan›” olarak tüzü¤e
geçti. Genel baflkan›n ancak “vefat, görevi yapamayacak bir has-
tal›¤›n›n saptanmas› ya da istifa” durumunda de¤iflebilece¤i ka-
rarlaflt›r›ld›. CHP, 1946 y›l›na dek tek parti olarak ülkeyi yönetti.
1946’da çok partili yaflama geçildi¤inde, Demokrat Parti kuruldu
ve ayn› y›l yap›lan seçimleri CHP güçlükle kazand›. 1950 y›l›nda
yap›lan seçimde Demokrat Parti’nin ço¤unlu¤u almas› üzerine
CHP muhalefete geçti. ‹nönü’nün baflkanl›¤›nda uzun y›llar ana
muhalefet partisi olarak çal›flt›. 27 May›s 1960’ta DP iktidardan
uzaklaflt›r›l›p kapat›l›nca, CHP 1965 y›l›na dek koalisyon hükü-
metlerinde yer ald› ve Türkiye ‹flçi Partisi’nin kamuoyunda büyük
destek görmesi, Demokrat Parti’nin izleyicisi olarak kurulan
Adalet Partisi’nin DP’nin oylar›n› toplamas› yüzünden, 1965 y›l›
seçiminde büyük yenilgiye u¤rad›. Seçimlerin sonunda AP tek
bafl›na iktidara gelince CHP yeniden ana muhalefet partisi duru-
muna düfltü. Ayn› y›l Genel Baflkan ‹nönü “Ortan›n Solu” politi-
kas›n› ortaya att›. CHP örgütünce de benimsenen bu politikan›n
savunucular›ndan Bülent Ecevit, 24 Ekim 1966’da genel sekre-
terli¤e seçildi. Ortan›n solu politikas› 1969 seçimlerinden önce
yay›nlanan “Düzen De¤iflikli¤i Program›” ile daha ileri bir afla-
maya getirildi. Bu geliflmeler, “CHP halk›n partisi durumuna gel-
mifltir” biçiminde yorumlara yol açt›. Bu dönemde Ecevit’in po-
litikas›na karfl› ç›kan kimi gruplar partiden ayr›larak Milli Güven
Partisi ve Cumhuriyetçi Parti’yi kurdular. 12 Mart 1971 Muht›ra-
s›, Cumhuriyet Halk Partisi’nde yeni ve çok önemli geliflmelere
neden oldu. Genel Baflkan ‹smet ‹nönü bu muht›raya karfl› kesin
tav›r almay›p Nihat Erim hükümetini destekleyince, Bülent Ecevit
genel sekreterlikten istifa etti. Ancak parti örgütü bu anlaflmaz-
l›kta Ecevit’in yan›nda yer ald›. Parti meclisine kurultay güveno-
yu verince, ‹nönü CHP genel baflkanl›¤›ndan istifa etti (8 May›s
1972). 14 May›s 1972’de Ecevit CHP genel baflkanl›¤›na seçildi.
1974 seçiminde %33,3 oyla mecliste 185 milletvekili¤i elde et-
ti. Milli Selamet Partisi’yle kurdu¤u koalisyon 9 ay sürdü. 1977
seçimleri CHP’yi daha da güçlendirdi. Parti bu seçimlerde 6 mil-
yonun üstünde oy ve 213 milletvekilinin kat›lmas›yla 1978’de
yeniden hükümet kurdu. CHP, 3 Kas›m 1978’de Sosyalist Enter-
nasyonal’e üye oldu. Bu CHP a¤›rl›kl› hükümet, Ekim 1979 se-
çimlerindeki yenilgiye dek sürdü; bu yenilgi üzerine parti hükü-
metten çekildi. 12 Eylül 1980 Harekât›’ndan sonra MGK taraf›n-
dan tüm partilerle birlikte faaliyeti durduruldu ve sonra da kapa-
t›ld›. Eski siyasî partilerin yeniden aç›lmas›na izin verilince
1992’de yeniden çal›flmalar›na bafllad› ve partinin genel baflkan-
l›¤›na Deniz Baykal getirildi. 1995’te, Hikmet Çetin’in genel bafl-
kanl›¤›nda Sosyal Demokrat Halkç› Parti’yle (SHP) birleflerek
onu da bünyesine katt› ve Deniz Baykal genel baflkanl›ktan çekil-
di. CHP, SHP’nin Do¤ru Yol Partisi’yle kurmufl oldu¤u koalis-
yon hükümetini sürdürdü. Ayn› y›l›n eylül ay›ndaki kurultayda
Deniz Baykal, yeniden genel baflkan seçildi. 18 Nisan 1999 ge-
nel seçimlerinde CHP yüzde 8,7 oran›nda oy alarak baraj› afla-
mad› ve bu yüzden Baykal, genel baflkanl›ktan istifa etmek zo-
runda kald›. K›sa süre sonra yap›lan ola¤anüstü kurultayda Altan
Öymen genel baflkanl›¤a seçildi. 30 Eylül 2000 tarihinde topla-
