ÇEL‹K
153
¤› bir iç savafl dönemi yaflad› ve çok güçsüz düflerek 1526’da
Avusturya taraf›ndan ilhak edildi. Viyana’n›n merkeziyetçi ve Ka-
toliklefltirici siyasetiyle ulusal ve dinî duygular› hor görülen
Çekler 1618’de isyan etti (Prag’da pencereden atma olay›). Bu
isyan›n gelece¤i yoktu, çünkü 1620’de Beyaz Da¤’da u¤rad›kla-
r› yenilgi sonucunda bu kez Habsburglar›n egemenli¤i alt›na
girdiler ve 1918’e kadar ba¤›ml› kald›lar. Çekoslovakya’n›n ku-
rulmas› çerçevesinde ba¤›ms›zl›klar›n› elde ettiler. Çekoslovak-
ya’n›n ikiye bölünmesinden sonra, 1 Ocak 1993’ten beri Çek
Cumhuriyeti ad›n› ald›.
ÇEK‹,
daha çok odun, kireç, tafl gibi kaba fleyleri tartmakta
kullan›lan, iki yüz elli kilograma eflit olan bir a¤›rl›k ölçüsü.
ÇEKOSLOVAKYA,
1918-1993 y›llar› aras›nda hüküm
sürmüfl devlet. Yüzy›llardan beri ayr› yaflayan ve etnik bak›mdan
birbirine kardefl iki ulus olan Çekler ve Slovaklar›n tek bir dev-
let olarak birlefltirilmesi düflüncesi 19. yüzy›lda ortaya at›ld›, an-
cak Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra gerçeklefltirilebildi.
1918’de kurulmufl olan Çekoslovakya’n›n (ilk cumhurbaflkan›
Masaryk ve baflbakan› Benefl), komflu ülkelerle aras›ndaki s›n›r-
lar 1919 Versailles, Saint Germain ve 1920 Trinon antlaflmala-
r›yla saptand›. Fakat bu s›n›rlar içinde önemli say›da az›nl›k da
kald› (Almanlar, Macarlar, Rutenler ve baflkalar›; as›l Çek ve
Slovaklar nüfusun ancak % 65’i). Bu etnik yap›, iki dünya sava-
fl› aras›nda ülkenin yaflad›¤› siyasal bunal›mlar›n bafll›ca nede-
ni oldu. 1935’te Masaryk’in yerine baflkan seçilen Benefl, Al-
manlar›n giderek artan siyasal bask›s› alt›nda kald›. 1938 Mü-
nih Konferans›’nda ülkenin parçalanmas›na karar verildi. Al-
manlar›n ço¤unlukta olduklar› yerler (Südet) Almanya’ya verile-
cek, Slovakya özerk olacak, Polonya ve Macaristan’a baz› top-
raklar b›rak›lacakt›. Bu kararlar 1939’da gerçekleflti ve Alman is-
tilas› bafllad›. Bohemya ve Moravya Alman egemenli¤i alt›na
girdi, Slovakya’ya özerklik verildi. 1942’de Çekoslovakya’daki
Alman valisi Hydrich, Çek Kurtulufl Hareketi taraftarlar›nca öl-
dürüldü (olaya Almanya taraf›ndan çok a¤›r bir karfl›l›k verildi ve
Lidice kasabas› halk›n›n bir bölümü yok edildi). 1945’te, kurtu-
luflla birlikte Benefl, Londra’dan döndü. Fakat k›sa bir süre son-
ra çekilmek zorunda kald›. 1948’de komünistlerin de yer ald›¤›
Klement Gottwall’›n koalisyon hükümeti kuruldu. 1960’ta bu-
günkü sosyalist cumhuriyet anayasas› onayland›. 1968’de parti
birinci sekreterli¤ine getirilen Dubçek, ülkede bir liberallefltirme
siyasetini bafllatt›. Buna karfl› ç›kan Varflova Pakt› üyesi devlet-
lerin ordular› ülkeyi
iflgal etti. 1977 y›l›n-
daki olaylarda kovufl-
turmaya u¤rayan ve
1979 y›l›nda a¤›r ha-
pis cezas›na çarpt›r›-
lan muhalif oyun ya-
zar› Vaclav Havel
cumhurbaflkanl›¤›na
getirildi. Devlet Bafl-
kan› Havel, baflbakan-
l›¤a M. Calfa’y› getir-
di. Parlamento, 1992’de ald›¤› bir karar gere¤ince Çekoslovak-
ya’n›n Çek ve Slovak devletleri olarak 1 Ocak 1993’te ikiye ay-
r›lmas›na karar verince Çekoslovakya Devleti de tarihe kar›flm›fl
oldu.
→
ÇEK CUMHUR‹YET‹, SLOVAKYA
ÇEKT‹R‹,
Osmanl› donanmas›nda kullan›lan, hem kürek,
hem de yelkenle hareket eden gemilerin tümüne verilen ad.
Çektirilerin 19 türü vard›r.
ÇEKÜL,
bir ucuna a¤›rl›k ba¤l› bir ipten oluflan ve öbür
ucundan as›l›yken ipinin do¤rultusuyla o noktadaki yerçekimi
do¤rultusunu, yani düfleyi gösteren araç. Çekül as›l›yken ucun-
daki a¤›rl›k, potansiyel enerjisini en aza indirecek biçimde du-
rur, yani a¤›rl›k merkezini, as›lma noktas›n›n düfleyine getirir.
Bu s›rada kendi a¤›rl›¤›yla, ipini de gerginlefltirir ve ipinin, yer-
çekimi do¤rultusuyla çak›flmas›n› sa¤lar. Çekül inflaatç›l›kta,
çatk› ve duvarc›l›k ifllerinde kullan›l›r.
ÇELEB‹,
Osmanl›larda ilk zamanlar flehzadelere, daha son-
ralar› padiflah nedimlerine, Divan›hümayun kâtiplerine, ilmiye
s›n›f›ndan olanlara, saraya mensup musiki üstatlar›na, Bo¤dan
eyaletlerine atanarak prens unvan› olan Fener beylerinin erkek
torunlar›na verilen unvan. Mevlevîler bu unvan›, Mevlâna Celâ-
lettin Rumî soyundan gelmifl olanlar ve Mevlevî dergâh› fleyh-
leri için kullan›yorlard›. Günümüzde bu terim kibar görünüfllü,
ince, terbiyeli erkekleri nitelemek için kullan›l›r.
ÇELEB‹ SULTAN MEHMET
→
MEHMET I
ÇEL‹K,
bilefliminde %1,7’ye kadar karbon, çok az miktarda
da manganez, fosfor, kükürt ve silisyum bulunan demir ve kar-
bon alafl›m›. Eriyik hâlde elde edilen alafl›m, donduktan hemen
sonra bükülebilir. Bileflimine göre bini aflk›n çelik türü elde edi-
lebilmesine karfl›n günümüzde kullan›lanlar, karbon çelikleri,
alafl›m çelikleri, paslanmaz çelik ya da ›s›ya dayan›kl› çelik ana
gruplar›nda toplanabilir. Mukavemeti, sertli¤i, bükülebilir olu-
flu, ›s›ya dayan›kl›l›¤›, ›s›y› iletme ve paslanmama özelliklerin-
den dolay› çelik, sanayide çok kullan›l›r. Sosyal, politik ve eko-
nomik yaflam› büyük ölçüde etkiler. Günümüzde çelik, dökme
demirin karbon oran› azalt›larak elde edilir. Karbonla birlikte kü-
kürt ve fosfor da bileflimden ayr›l›r ve öteki elementlerin (Mn,
Si) miktar› ayarlan›r. Eskiden demir filizi do¤rudan çeli¤e dö-
nüfltürülürdü. Odun kömürü ile indirgenen maden filizi dökme
demir verir, ancak bu madde ayr›lm›fl durumda olmad›¤› için
oca¤›n hava gelen en s›cak k›sm›nda çelik oluflurdu. Oca¤›n bo-
yutlar› gittikçe büyültülerek üretim art›r›ld›, ama karbonun al›n-
mas› için yeni ifllemler gerekiyordu. Bu ifllem bugün konvertör-
lerde yap›lmaktad›r. Günümüzde en çok uygulanan çelik üretim
usulleri, s›v› tasfiye ve kat› tasfiyedir. Bafll›ca çelik üreticileri
ABD, SSCB ve Japonya’d›r. Çeli¤in bilefliminde demirle alafl›m
yapm›fl çeflitli elementler bulunur. Bunlar›n oran› yüzde s›f›r ile
befl aras›nda de¤iflir. Bileflimde karbon ve silisyum mutlaka
vard›r. Karbon ender olarak %1’i aflar, Silisyum ise 0,1-0,7 ara-
s›nda de¤iflir. Baz› özel çeliklerde %2-4’ü bulur. Manganez
%0,3-0,8 oran›nda bulunur. Kükürt ve fosfor da, oksijen gibi
çeli¤in bilefliminden ç›kar›lmas› gereken maddelerdir. Bunlar›n
