ÇAY
151
ÇARPANBALI⁄I,
25-40 cm uzunlu¤unda, eti lezzetli, tra-
kunya da denilen bir bal›k
(Trachinus draco).
Genellikle
Marmara ve Akdeniz’de yaflar, s›rt yüzgeçleri dikenli ve zehirli
oldu¤u için bu adla an›l›r.
ÇARPIM TABLOSU,
bir kümedeki her ikili elemana bu
kümede tan›ml› çarpma ifllemine göre hangi elemanlar›n karfl›-
l›k geldi¤ini gösteren tablo. Küme do¤al say›lar kümesi, çarpma
da baya¤› çarpma ifllemiyse bu, bilinen çarp›m cetvelidir.
ÇARPINTI,
kalp at›fllar›n›n bir kimse taraf›ndan rahats›z edici
bir biçimde duyulmas›. Hekimlikte kalbin h›zl› bir biçimde atma-
s›na taflikardi, düzensizlik göstermesine de aritmi ad› verilir. Bir
kalp hastal›¤› olmadan da duyulan çarp›nt›, kans›zl›¤› olan kimse-
lerde, afl›r› beden hareketleri yapan ve çok fazla enerji tüketen
sa¤l›kl› insanlarda da görülebilir. Dokular›n oksijen gereksinme-
sini karfl›lamak için, organizma çevreye daha çok kan pompala-
mak zorunda kald›¤›ndan, kalp ola¤andan daha h›zl› atar ve çar-
p›nt› duyulur. Baz› içkiler (alkol, çay, kahve vb.) ve ilâçlar da
(efedrin, amfetamin, adrenalin vb.) çarp›nt›ya neden olabilir.
ÇARfiAMBA OVASI,
Samsun’un Çarflamba ve Terme ilçe-
lerinde, Yeflil›rmak’›n tafl›d›¤› alüvyonlar›n y›¤›lmas›yla oluflmufl
ova. Yaklafl›k 700 km
2
’dir. ‹lin iki önemli ovas›ndan biri (di¤eri
Bafra Ovas›). Ovan›n do¤usunda Terme Çay›, bat›s›nda Abdal Ça-
y› vard›r. Dumanl›göl, Akarc›k Gölü, Akmazgöl, Kocagöl gibi kü-
çük göllerin bulundu¤u Çarflamba Ovas›’n›n en önemli iki ç›k›n-
t›s› Civa ve Çalt› burunlar›d›r. Çift ürün al›nan ovada, tütün, f›n-
d›k, sebze, m›s›r, ayçiçe¤i, soya ve meyve yetifltirilir.
ÇATALA⁄IZ,
bir akarsuyun denize kavufltu¤u yerde iki ko-
la ayr›lmas›yla oluflan, üçgeni and›ran alüvyon birikintisi ada-
c›k. Delta da denilen çatala¤›z, akarsular›n deniz düzeyine yak›n
ovalara indikleri zaman h›zlar›n›n azalmas›, getirdikleri madde-
leri daha fazla tafl›yamayarak olduklar› yere b›rakmalar› ve bu
yüzden iki ya da daha çok kollara ayr›lmalar› sonucu oluflur.
Çatala¤›zlar yaln›z dingin sularda geliflir. Bafll›ca çatala¤›zlar,
fliddetli gelgit ve dalga olmayan kapal› denizlerdedir (Hazar De-
nizi, Volga çatala¤z›; Akdeniz; Meksika Körfezi, Mississippi ça-
tala¤z› vb.). Biriken alüvyonlar›n ve sulama kolayl›¤›n›n katk›-
s›yla buralar› çok verimli tar›m alanlar›d›r.
ÇATALAN BARAJI,
Adana ‹li’nde, Seyhan Nehri üzerinde
1982’de yap›m›na bafllanan baraj; öngörülen göl alan› 82 km
2
;
göl hacmi, 2,12 milyon m
3
; üzerinde öngörülen hidroelektrik
santral›n›n gücü 169 MW, y›ll›k elektrik üretimi 569 milyon kWsa.
ÇATALHÖYÜK,
Konya ilinin Çumra ilçesine ba¤l› Küçük-
köy yak›n›nda, Çarflamba Suyu’nun ovaya da¤›ld›¤› yerdeki hö-
yük. Yüksekli¤i 17 m Buradaki arkeolojik kaz›lara ilk olarak
1961 y›l›nda ‹ngiliz Arkeoloji Enstitüsü ad›na James Mellaart ta-
raf›ndan baflland›. Çatalhöyük’te, biri do¤uda (neolitik zamana
ait), biri bat›da (kalkolitik zamana ait) olmak üzere iki yerleflim
yeri bulundu. Yap›lan kaz›larda evlerin bitiflik düzende yap›ld›¤›
ve evlere giriflin tavandan oldu¤u görüldü. Ayr›ca evlerin duvar-
lar›nda, k›rm›z› boyayla yap›lm›fl, genellikle av ve dans sahnele-
rinin bulundu¤u resimlere rastland›. Çatalhöyük’te bulunan ta-
rihî eserler aras›nda, tafltan ve topraktan yap›lm›fl heykelcikler
önemli bir yer tutar. Ayr›ca bulunan kimi tah›l kal›nt›lar›, burada
tar›m yap›ld›¤›n› kan›tlad›. Çatalhöyük’teki uygarl›¤›n ‹.Ö. 7000
y›l›n›n ikinci yar›s›yla 6000 y›l›n›n birinci yar›s›na ait oldu¤u
saptanm›flt›r.
ÇAVDAR,
bu¤daygillerden bir bitki
(Secale cereale).
Besin de¤eri yüksek unlu taneler verir. Çok nemli olmayan he-
men her toprakta yetiflir. Baflaklar› k›lç›kl›, tohumlar› uzuncad›r.
Çavdar, tanesi ve sap› için yetifltirildi¤i gibi, yem bitkisi olarak da
yetifltirilir. Eylül, ekim aylar›nda ekilir. Tanelerinden bir tür bira
yap›m›nda ve hayvan yemi olarak; saplar›ndan çanta, sepet, flap-
ka ve sandalye yap›m›nda yararlan›l›r. Çavdar›n unu bu¤day unu
kadar beyaz de¤ildir. Ancak ekmek yap›m›na elverifllidir. Türki-
ye’de y›lda ortalama 235.000 ton çavdar üretilmektedir (1997).
ÇAY,
ikiçeneklilerin çaygiller fa-
milyas›ndan bir bitki
(Thea si-
nensis
ya da
Camellia si-
nensis).
Anayurdu Çin’dir. Ya-
banileri 10 metreye kadar boylana-
bilen a¤aç hâlini al›rlarsa da tar›m
bitkisi olarak çay, genellikle 1-3 m
boyunda tutulan bir a¤açç›kt›r.
Yapraklar› k›fl›n dökülmez, sert de-
rili, sivri ve diflli, k›sa sapl›, sarmal
dizilifllidir. Çiçekleri pembemsi-sa-
r›ms› ya da beyaz renkli, hafif koku-
ludur. Meyveleri, odunlaflm›fl kap-
sül meyvedir. Çay düzenli nemli bir
iklim ister. Genellikle tropikal ve
yar›-tropikal bölgelerde kolayl›kla yetifltirilebilirse de baflta Rize
dolaylar› olmak üzere yurdumuzun Do¤u Karadeniz Bölgesi’nde
de yetiflmektedir. Çay üretiminde kullan›lan tür, Çin ve Hint çay
a¤açlar›n›n bir melezidir. Ürün, fidan 3 yafl›n› geçtikten sonra
al›nmaya bafllan›r. ‹çti¤imiz çay, bitkinin dal uçlar›ndaki taze
yapraklar›ndan üretilir. Bu yapraklar›n fermantasyona u¤rat›l›p
kurutulmas›yla elde edilir. Çay yapraklar› eterik ya¤ ve “tein” ta-
fl›r. Tein, kahvede bulunan kafeine çok yak›n, uyar›c› bir madde-
dir. Çay, normal oranda içildi¤inde dinlendirici, ferahlat›c›, faz-
la miktarda al›nd›¤›nda ise sinir sisteminde y›prat›c› bir etki ya-
par. Dünyan›n bafll›ca çay üreticileri Çin, Seylan ve Hindis-
tan’d›r. Bu ülkelerde çay yapraklar› çeflitli kokulu bitkilerle ka-
r›flt›r›larak bildi¤imiz çaydan çok de¤iflik çeflitler de üretilir. Tür-
kiye’de çay üretimine 1878’de Japonya’dan tohum getirilerek
bafllanm›flt›r. Bu tohumlar örnek olarak dikilmifl, daha ciddî ve
yayg›n çal›flmalar ise 1918 y›l›ndan sonra bafllam›flt›r. Bu y›llar-
da Batum çevresinde bafllayan çay tar›m› örnek al›narak Rize ve
Artvin çevresinde genifl çapl› dikimlere giriflilmifltir. Bugün Art-
vin, Rize, Trabzon, Giresun ve Ordu illerinde çay tar›m› yap›l-
maktad›r. Üretilen bu çaylar önceleri imalathanelerde ifllenmifl,
modern anlamda ilk çay fabrikas› ise 1948 y›l›nda kurulmufltur.
Türkiye’de 76.755 hektar alanda, y›lda 139.523 ton kuru çay
üretilmektedir (1997). Bugün ticarî çay›n bafll›ca iki çeflidi var-
d›r: Siyah çay ve yeflil çay. Siyah çay, yapraklar aç›kta solduru-
