Ç‹N HALK CUMHUR‹YET‹
158
b ö l ü m ü n ü
toplayan Do-
¤u Çin, ülke-
nin ekonomi
bak›m›ndan
en hayati bö-
lümüdür. Orta
yük s e k l i k t e
da¤lar, büyük
debileri fazla
akarsular, ge-
nifl lös ve
alüvyon ova-
lar›, kuzeyden
güneye de¤i-
flen iklim koflullar›na ve özellikle yaz musonlar›na ba¤l› olarak
farkl› toprak ürünleri, ço¤u iflletilmeye bafllanm›fl olan yeralt›
kaynaklar›, ülke ulafl›m olanaklar›n›n büyük bölümünü toplayan
kara, su ve demiryollar› vard›r. Bat› ya da D›fl Çin, her fleyden ön-
ce do¤al koflullar›yla sert yaflamaya, ekonomik çal›flmalara he-
men tümüyle elveriflsiz bir bölgedir. Yüksek platolar, da¤ s›rala-
r›, çok derin, dik yamaçl› vadi oluklar›; çöller ya da yar› kurak
bozk›rlar, son derece kuvvetli karasall›k bu bölümün bafll›ca fi-
ziksel karakterini oluflturur. Bu nedenlerle yerleflmeler seyrektir
ve ancak görece elveriflli yörelerde toplanm›flt›r. Do¤u Çin dört
bölgeden oluflur. Kuzeydo¤u Bölgesi’nin eski ad› Mançurya’d›r.
Bat› ve do¤usu da¤l›k, orta kesimi Amur’un kolu Sungari ve Li-
ao Ho ile sulanan ovalarla kapl›d›r. Bölgenin kuzey ve güneyi az
çok farkl› olmakla birlikte, genellikle so¤uk ve karasal bir iklim
egemendir. 70 milyon kadar nüfusu olan bölge, bütünüyle ülke-
nin ekonomide en geliflmifl bölümüdür. Bafll›ca kentleri, Chen
Yang (eski ad› Mukden), Pin Kiang (eski ad› Harbin), Liu Ta (Ta-
lien ve Dairen), Liu Chuen’dir (eski ad› Port Arthur). Kuzey Böl-
gesi, Hwang Ho ve kollar›n›n orta ve afla¤› 盤›rlar› üzerindedir.
Bat› ve güneyi da¤l›kt›r. Do¤uda, büyük fiantung Yar›madas› ile
Çin uygarl›¤›n›n befli¤i olan Büyük Ova’n›n genifl bölümü, sula-
n›nca çok bitek “lös” topraklar›yla örtülüdür. K›fllar, kuzey bölge-
si kadar olmamakla birlikte yine de so¤uktur; ya¤›fllar güneye
do¤ru artar. 6 eyaletin yer ald›¤› bölgenin nüfusu 250 milyona
yak›nd›r ve ekonomi bak›m›ndan h›zla geliflmektedir. Bafll›ca
kentler, Baflkent Pekin, Tiençin, Hsingan, Çingtav, Lanço, Çinan,
Taiyuan’d›r. Orta bölge, dünyan›n en büyük ›rmaklar›ndan biri
olan Yangçe kiang (5.500 km) ve kollar›n›n orta ve afla¤› 盤›rla-
r›n›n sulad›¤› ülkenin en genifl ve en kalabal›k bölgesidir. Tibet
s›n›r›ndan Do¤u Çin Denizi ve Fukyen Bo¤az›’na dek yay›lan bu
çok genifl arazide da¤lar, irili ufakl› ovalar, küçük ya da genifl
platolar, akarsular›n yer yer derin bo¤azlar oluflturdu¤u vadiler
birbirine kar›flm›flt›r. ‹klim koflullar› ilk iki bölgeden daha elverifl-
lidir (daha s›cak, ya¤›fllar daha bol). Bu nedenle yo¤un bir bitki-
sel örtüye sahiptir ve kültür bitkilerinin çeflidi daha çoktur. Böl-
ge nüfusu 300 milyona yaklafl›r. Baflta Yangçe kiang ve kollar›
olmak üzere, akarsu ve kanallar yo¤un bir iç su ulafl›m a¤› yara-
t›r. Bafll›ca kentler, fianghay, Vu Han, Çung King, Nanking,
Çengtu, Çangfla, Su Çeu, Vusu’dur. Güney Çin: Bat›daki yüksek
platolardan Tonkin Körfezi ve Güney Çin Denizi k›y›lar›na kadar
yer yer da¤lar, platolarla engebelenmifl, akarsu vadileriyle parça-
lanm›fl bir bölge olan güneyin ana akarsuyu Si-kiang’d›r. K›y›
çok girinti, ç›k›nt›l› ve yal›yard›r. Kanton Deltas› d›fl›nda k›y› ova-
lar› küçük ve süreksizdir. ‹ç kesimler d›fl›nda, genellikle tropikal
bir iklim egemendir. Özellikle k›y›larda yaz musonunun etkisi
görülür, k›fllar ›l›k geçer. Y›ll›k ya¤›fl tutarlar› 1.000-2.500 mm
aras›ndad›r. Bafll›ca kentleri: Kanton, Kung Ming, Hangço, Fu
Ço, Kuei Yang, Nan-ning. Bat› Çin ya da D›fl Çin olarak adland›-
r›lan bölge, yönetim bak›m›ndan 1 eyaletle (fiinghay), 3 özerk
cumhuriyete bölünür (Tibet, Sinkiang, ‹ç Mo¤olistan). Her biri-
nin bafll›ca özellikleri flunlard›r: fiinghay’›n çevresi yüksek da¤-
larla çevrili, yüksek plato ve havzalardan oluflur. Çaydam Havza-
s›’nda oldu¤u gibi, yer yer yar› kurak bozk›r ve çöllerle kapl›d›r.
Bölgenin merkezi ve bafll›ca kenti, Tibet ve Çaydam’a girifl yolu
üzerinde Si-ning’dir. Güneyde Karakurum ve Himalayalar, ku-
zeyde Alt›nda¤ ve Nanflan s›ralar› aras›nda kalan Tibet, dünyan›n
en genifl ve en yüksek platosudur. Bu genifl platonun 4-5 bin
metre yükseklikte olan yüzü yaflama elveriflsiz, so¤uk tafl çölle-
riyle kapl›d›r. Üzeri, birçok kapal› havzalar, bir bölümü sular› tuz-
lu çanaklarla pürüzlenmifltir. Bu durumuyla, kutup bölgelerinin
tundralar›n› and›r›r. Oysa derin vadi tabanlar›, taflk›n bir bitkisel
örtüyle kapl›d›r. Bafll›ca kent, Budistlerin kutsal merkezi olan
Lhassa’d›r. D›fl Çin’in kuzeybat› kesimini oluflturan Do¤u Türkis-
tan ya da Sinkiang, güneyde, bat›dan do¤uya uzanan Karakurum,
Karanl›k, Alt›n ve Nanflan s›ralar›yla, kuzeyde Pamir Platosu,
Tanr›-Tiyenflan, Ala, Tarbagatay da¤lar› aras›nda kal›r. Büyük Al-
taylar’da ise Mo¤olistan ile s›n›rlan›r. Böylece hemen her yan›n-
dan yüksek da¤larla çevrili bulunmas› ikliminin çok karasal, ya-
¤›fllar›n çok az olmas›na neden olur. Bu yüzden Do¤u Türkis-
tan’›n iki büyük co¤rafî bölgesi olan Tar›m ve Çungarya havzala-
r›, yüksek olmalar›na karfl›n kurakt›r, hatta baz› kesimleri çöldür
(Taklamakan gibi). Bu koflullar alt›nda yerleflmeler k›y›larda, su
bak›m›ndan elveriflli da¤ s›ralar› eteklerindedir. Bu da¤ s›ralar›-
n›n bafll›calar›, Kulca, Urumçi, Kaflgar, Turfan, Yarkent’tir. ‹ç Mo-
¤olistan, Mo¤olistan’›n güneyinde kal›r. Kuzey komflusu gibi,
genifl bölümü kurak ve çölle kapl›d›r. Bat›da Pei fian, güneyde
Nan fian ve lös platosu, do¤uda Kingan Da¤lar› aras›nda kal›r.
Birçok kapal› havzaya bölünmüfltür (bat›da Elsin, güneyde Ordos
ve Alaflan, do¤uda Argun gibi). Hwang Ho burada büyük bir dir-
sek çizer. ‹klim fliddetli karasald›r. Bozk›rlar en genifl yeri kaplar;
ünlü Gobi Çölü’nün bir bölümü de buradad›r. Çin’in nüfusu y›l-
da 20 milyon kadar artmaktad›r (binde 20). Bu nüfusun %90’›
Do¤u Çin’de yaflar. Km
2
ye 80 dolay›nda olan genel nüfus yo-
¤unlu¤u bir ölçü olamaz, çünkü baz› yerlerinin hemen hemen
bofl olmas›na karfl›l›k, baz› bölgeleri dünyan›n en yo¤un nüfuslu
köfleleridir. Nüfusun ço¤u k›rsal oldu¤u hâlde, nüfusu 100 bin-
le birkaç milyon aras›nda de¤iflen kentlerin say›s› 150 kadard›r.
Çin, uygarl›k tarihinin en eski merkezlerinden biri olmas›na kar-
fl›n 19. yüzy›la dek d›fla kapal› bir ülkeydi. Ancak d›fla aç›ld›ktan
sonrad›r ki, ülkenin feodal yap›s›nda, geleneksel yaflant›s›nda
büyük de¤ifliklikler olmaya bafllad›. Çin topraklar›nda ilk yerle-
flim, ‹.Ö. 4000 y›llar›nda gerçekleflti. ‹.Ö. 1523-1028 y›llar› ara-
s›nda Sar› Irmak yak›nlar›nda hüküm süren fiang Hanedan› ile
