ÇINGIRAKLIYILAN
156
ÇINGIRAKLIYILAN,
ç›ng›rakl›y›langillerden, zehirli bir
sürüngen
(Cretalus horridus).
1,5-2 m uzunlu¤undad›r.
Rengi sar›ms› kahverengidir. Deri de¤ifltirdi¤inde, kuyru¤unda
boynuzsu bir ç›k›nt› görülür. Amerika k›tas›nda yaflar. Kuyru¤u-
nun ucunda biriken ölü (cans›z) derilerin, kuyru¤unu h›zla tit-
refltirdi¤inde birbirine sürtünmesinden ç›ng›ra¤a benzer bir ses
ç›kard›¤› için bu ad› alm›flt›r.
ÇIRA⁄AN SARAYI,
‹stanbul’da, Befliktafl ve Ortaköy ara-
s›nda Abdülaziz taraf›ndan yapt›r›lan saray. Lâle Devri’nde bura-
da ç›ra¤an (donanma) e¤lenceleri yap›ld›¤› için bu ad› alm›flt›r.
Plan›n› Nigo¤os Balyan’›n çizdi¤i saray, Balyan’›n mimar o¤ul-
lar› Sarkis ve Agop Balyan taraf›ndan 1863’te yap›lmaya bafllan-
d›. Saray›n yap›m› dört y›l sürdü. Cephesi mermer olan saray›n
iç mimarîsi oldukça gösteriflli ve süslüydü. 19 Ocak 1910’da
yanan saraydan günümüze yaln›zca d›fl duvarlar› kald›. 1991’de
restore edilerek otel hâline getirildi.
ÇIRÇIR,
pamu¤u çekirde¤inden, keten ve kendir liflerini
odun k›sm›ndan ay›rmaya yarayan makine. Keten ve kendir için
kullan›lan ç›rç›r makineleri bir besleme tablas›yla üzerlerinde
uzun, vurucu ve k›r›c› kollar bulunan birkaç silindirden oluflur.
Pamuk elyaf›n› çekirde¤inden ay›ran ç›rç›rlar daha de¤ifliktir.
Bafll›ca türleri silindirli ve testereli ç›rç›r makineleridir.
ÇIYAN,
çokayakl›lardan, zehirli bir böcek
(Scolopendra
cinqulata).
Parmak büyüklü¤ünde, genifl ve yass› gövdelidir.
H›zl› hareket eder. Etçildir. S›cak ülkelerde yaflar. Sar› renktedir.
Gündüzleri saklan›p geceleri ç›kar. Tafllar›n alt›nda yaflayan, bö-
cek ve örümcekle beslenen ç›yan, insanlar için de zararl›d›r.
Ç‹ÇEK,
tohumlu bitkilerin efleysel üreme organ›na verilen ad.
Yap› olarak çiçek; yapraklar› efleysel üremeyi sa¤lamak amac›y-
la de¤flinime (metamorfoz) u¤ram›fl bir sürgündür. Bu sürgü-
nün ekseni genellikle fliflerek çiçek tablas›n› meydana getirir.
Çiçe¤in çeflitli parçalar› bu tablaya sarmal ya da çevrel olarak
dizilir. Erselik bir çiçek genel olarak üç k›s›mda oluflur: 1) çiçek
örtüsü (Perigon=Perianth), 2) erkekorganlar (Androceum), 3)
difliorganlar (Gineceum). Bununla beraber her bitkinin çiçe¤in-
de bu k›s›mlar tam olarak bulunmayabilir. Kimi bitkilerde çiçek
örtüsü yoktur. Bu örtü ya hiç oluflmam›fl ya da zamanla körel-
mifltir. Örne¤in kavak ve sö¤üt çiçekleri böyledir. Çiçek örtüsü-
nü meydana getiren yapraklar iki çeflittir: Çanakyapraklar en
d›flta bulunur. Görevi, çiçek tomurcuk devresindeyken onu ko-
rumakt›r. Genellikle yeflil renklidirler. Taçyapraklar ikinci halka-
y› olufltururlar. Görevleri böcek ve benzeri canl›lar› çekerek toz-
laflmay› ve döllenmeyi kolaylaflt›rmakt›r. Bu nedenle de ço¤u
zaman renkli olurlar. Kimi çiçeklerin taç ve çanakyapraklar› ise
ayn› görünümdedir. Kimi çiçeklerde çevre yapraklar› ayr› ayr›,
kimilerinde az çok birleflmifl hâlde olur. Çiçe¤in ikinci k›sm›n›
oluflturan erkekorganlar etaminlerden (Stamen) meydana gel-
mifltir. Bir etaminin sap (filament) ve çiçektozu torbas› (anther)
olmak üzere iki k›sm› bulunur. Çiçektozu torbalar›nda çiçektoz-
lar› (polen) oluflur. Çiçektozlar› küçük, ço¤unlukla yuvarlak, ya-
p›lar› tafl›y›c›s›na (rüzgâr, böcek, kufl vb.) göre de¤iflen tanecik-
lerdir. Asl›nde efleysel üremeye hizmet ettikleri hâlde, günü-
müzde polenlerden çok çeflitli amaçlarla (t›pta vb.) yararlan›l›r.
Çiçektozlar› difliorgana ulaflt›klar›nda çimlenir, erkek gametlerin
yumurta hücresine ulaflmas›n› sa¤larlar. Üçüncü çiçek k›sm›
olan difliorganlar en ortadad›r. Difliorganlar bir ya da daha çok
say›da tohum yapra¤›ndan (karpel) oluflurlar. Tohum yaprakla-
r›, tohum tomurcuklar›n› tafl›r. Kapal›tohumlular›n çiçeklerinde
karpeller birleflerek “ovaryum” ad›n› alan bir koruyucu meyda-
na getirirler. Ovaryumun ucunda, polenleri tutmaya yarayan k›s-
ma “stigma”, ovaryum ile stigma aras›nda kalan dar, uzun böl-
geye “stilus” ad› verilir. Ovaryum, stilus ve stigmadan oluflan
organa “pistil” denir. Ovaryum, içinde tohum tomurcuklar›n› ta-
fl›r. Tohum tomurcuklar›n›n içinde embriyo keseleri bulunur.
Embriyo kesesindeki yumurta hücresinin erkek gamet taraf›n-
dan döllenmesi sonucunda da tohum (embriyo) teflekkül eder.
Çiçekler, çeflitli k›s›mlar›n›n dizilifl ve yap›lar›na göre çok çeflit-
li biçim ve isimler al›rlar.
Ç‹ÇEK HASTALI⁄I,
deride çukurlaflm›fl yara izle-
ri b›rakarak iyileflen, bulafl›c›
bir hastal›k. Hastal›¤›n kuluç-
ka süresi 8-12 gündür. Bafl
a¤r›s›, titreme, s›rt, kol ve ba-
caklarda a¤r›, yüksek atefl ve
çocuklarda bunlara ek olarak
kusmalarla bafllar. 3-4 gün
içinde yüzde ve bileklerde
k›rm›z› lekeler görülür. Bunlar 1-2 günde kabar›r ve 7-8 gün
içinde kuruyarak kabuklaflmaya bafllar. 3-4 hafta içinde kabuk-
lar düflerek çukurlaflm›fl izler b›rak›r. Bu duruma çiçek bozu¤u
denir. Çiçek hastal›¤›n›n bulafl›c› olmas› nedeniyle hastan›n
çevreyle iliflkisinin kesilmesi ve karantinaya al›nmas› gerekir.
Çiçek afl›s›, hastal›¤›n kuluçka döneminde yap›l›rsa hastal›¤›
önler ya da hastal›¤›n hafif geçmesini sa¤lar. Çiçek hastal›¤› ge-
çiren bir kimse, hastal›¤a bir daha yakalanmaz.
Ç‹ÇEKL‹ B‹TK‹LER
→
B‹TK‹LER
Ç‹ÇEKS‹Z B‹TK‹LER
→
B‹TK‹LER
Ç‹ÇEKTOZU,
çiçeklerdeki erkekorgan›n bafl盤›nda bulu-
nan, genellikle sar› renkte, bazen de k›rm›z›, beyaz ya da mavi
olabilen erkek döl hücresi. Çiçektozu taneci¤i genellikle iki zar-
l› bir hücredir. Bu iki zar çok az suyu, yedek besinleri ve iki çe-
kirde¤i kapsayan sitoplazmay› sarar. ‹ri olan besler çekirdek bir
süre sonra eriyip yok almakta, küçük olan döller çekirdekse döl-
lenmeyi sa¤lamaktad›r. Çiçektozunun diflicik tepesine konma-
s›yla çiçektozu ve yumurtac›k aras›nda oluflan birleflme sonucu
döllenme gerçekleflir.
Ç‹FT SAYI,
2 ile kalans›z bölünebilen tamsay›. Örne¤in 2,
628, 5000, çift say›lard›r. S›f›r da çift say› kabul edilir. n tamsa-
y› olmak üzere 2n daima çift say›d›r.
Ç‹FTAYAKLILAR,
bir çokayakl›lar tak›m›
(Diplopo-
da).
Duyargalar› sekiz eklemlidir. Vücut halkalar›nda ikifler çift
ayak vard›r. Karanl›k ve ›slak yerlerde yaflarlar.
