DEN‹ZAYGIRI
175
DENGE,
mekanik, elektriksel, termodinamik ya da bir baflka
sistemin, konumunu ve iflleyiflini bozucu bir müdahale olma-
mas› hâlinde sürdürdü¤ü durum. Mekanik sistemlerde çokça
karfl›lafl›lan denge, bir kuvvetler dengesidir. Düzlemsel kuvvet-
lerin dengede olmas› için, herhangi iki do¤rultudaki bileflenle-
rinin cebirsel toplam›n›n ve ayn› düzlem içindeki herhangi bir
noktaya göre momentlerinin cebirsel toplam›n›n s›f›r olmas› ge-
rekir. Düzlemsel olmayan kuvvetler içinse ayn› koflullar›n, bu
kez, herhangi bir düzlemdeki bileflenler ve de¤iflik iki düzlem-
deki bileflenlerce sa¤lanmas› gerekir. Bir sistem, denge konu-
mundan biraz uzaklaflt›r›ld›¤›nda, ortaya ç›kan kuvvetler bu
uzaklaflmay› art›r›c› ya da azalt›c› rol oynuyorsa, s›ras›yla karar-
s›z ve kararl› dengeden, etki ne azaltma ne de art›rma yönündey-
se, nötr ya da tarafs›z dengeden söz edilir. Genel olarak kararl›
dengedeki bir sistemin potansiyel enerjisi minimum, karars›z
dengedekininse maksimumdur.
DEN‹Z,
yeryüzünün büyük ço¤unlu¤unu kaplayan tuzlu su y›-
¤›n› ya da bu büyük su kütlelerinin belli bir parças›. Yeryüzünün
% 70,8’i olup, toplam 1.370 milyon km
3
lük yeri doldurur. K›ta-
lar› birbirinden ay›ran, büyüklerine okyanus (Atlas, Pasifik, Hint
Okyanusu), bunlara bitiflik uzant›lara kenar deniz, uç uca ba¤lan-
m›fl gibi olanlar›na da aradeniz denir. Karalar›n içine kapanm›fl
büyük sulara göl denildi¤i hâlde, kimi göllere yanl›fll›kla deniz
denmektedir (Hazar Denizi, Lut Denizi gibi). Deniz suyu tuzludur;
ortalama olarak 1.000 gr. deniz suyunda 35 gr. tuz bulunmakta-
d›r. Deniz suyunun tuzlulu¤u, buharlaflma, ya¤›fllar ve akarsula-
r›n kar›flma derecesiyle ilgili olarak azal›r ya da ço¤al›r, kurak ve
s›cak yerlerde artar, bol ya¤murlu yerlerde azal›r. Suyun özgül
a¤›rl›¤› (yo¤unlu¤u), tuzlulu¤un artmas›yla ço¤al›r. Saydam du-
rumdaki deniz suyu, az bir kal›nl›kta renksiz görülürse de, taba-
ka kal›nlafl›nca çeflitli renklere girebilir, ancak su ne kadar maviy-
se o kadar saydam demektir. Ço¤unlukla, ekvatoral ve tropikal
kuflaklarda deniz suyu mavi, yüksek enlemlerde yeflilimsi mavi,
k›y›larda sar›ms› yeflil renktedir. S›cakl›¤› enlemlere göre de¤iflir.
S›cak kuflakta 30ºC’› bulmas›na karfl›l›k so¤uk denizlerde s›f›r›n
alt›na düfler. Bu düflüfl daha fazla olursa, deniz yüzeyi buzlarla
kaplan›r. Denizlerdeki bitki toplulu¤u, karadakilere oranla daha
az çeflitlidir ve bunlar deniz yüzeyi ile 400 m derinlik aras›ndaki
yerlerde yaflarlar. Denizlerin, insan yaflam› üzerinde çok önemli
bir yeri vard›r. Besin maddesi olarak çeflitli deniz hayvanlar› (ba-
l›klar, kabuklular, istiridyeler vb.), endüstri maddeleri (tuz, potas,
sünger), mercan ve inciler bak›m›ndan de¤eri vard›r. Bunun ya-
n›nda denizyoluyla yap›lan ulaflt›rma da önemlidir.
DEN‹Z HARP OKULU,
Türk Deniz Kuvvetleri’ne subay
yetifltiren yüksekokul. ‹lk deniz subay okulu, Mühendishanei
Bahri ad›yla aç›ld› (18 Kas›m 1776). 1803’te Mühendishanei
Berri ile birlefltirildiyse de 1808’de ayr›ld›. ‹lk zamanlar alt› y›l-
l›k bir e¤itim veren okulun e¤itim süresi, daha sonra 4 y›la in-
dirildi. ‹lk aç›ld›¤› yer olan Kas›mpafla’daki tersaneden Heybeli-
ada’ya tafl›nd› (1824). 1832’de yeniden Kas›mpafla’ya, 1842’de
son olarak Heybeliada’ya nakledildi. 1908’de kabul edilen ‹ngil-
tere Bahriye Mektebi sistemi 1928’e dek uyguland›. Daha sonra
Deniz Harp Okulu’na ö¤renci yetifltiren deniz liseleri aç›ld›.
DEN‹Z KUVVETLER‹
→
S‹LÂHLI KUVVETLER
DEN‹ZALTI,
deniz yüzeyinin alt›nda yol alabilen savafl ge-
misi. Denizalt›, safra tanklar›na deniz suyu alarak dalar ve gerek-
ti¤inde bu suyu d›flar› pompalayarak yüze ç›kar. ‹lk ve ilkel de-
nizalt›y› Cornelis Drebbel, Thames Irma¤›’nda denedi (1620).
Ya¤lanm›fl deriyle kapl› tahta bir iskeletten oluflan bu kapal› ka-
y›k, derisi büzülünce, azalan hacminden ötürü dibe bat›yordu.
Gerçek anlamda ilk denizalt›ysa Amerika’da David Bushnell ta-
raf›ndan yap›ld› (1776). Elle çevrilen iki pervaneyle hareket eden
bu bir kiflilik araç, gemileri alttan matkapla delerek may›nlama-
y› amaçl›yordu. Denizalt›lar›n gelifltirilmesinde en önemli sorun
hareketin nas›l sa¤lanaca¤›yd›. G.W. Garrett’in ilk buharl› deni-
zalt›s› (1800), John P. Holland ve Simon Lake’in yüzeyde ben-
zin, dipte elektrik motoruyla çal›flan denizalt›lar› (1890’lar) ve
daha sonra periskop gibi bulufllarla donat›lan denizalt›lar gelifl-
tirildiyse de uzun dalma süreleri sa¤lanamad›. Bu sorun, hare-
ket sa¤lamak için havan›n oksijenine gerek duymayan nükleer
reaktörlü ilk denizalt›n›n (Nautilus) 1955’te ABD taraf›ndan ya-
p›lmas›yla çözüldü. 1958 A¤ustosu’nda Kuzey Kutup buzul ke-
pinin alt›ndan geçen Nautilus, 30 saat dipte kalabildi. Solunum-
la kirlenen havay› temizleyen, deniz suyundan içme suyu elde
eden modern nükleer denizalt›lar iki ay dipte kalabilmektedirler.
DEN‹ZANASI,
gerçekmedüzlerden, çokhücreli, peltemsi
vücutlu, aç›lm›fl flemsiyeyi and›ran bir deniz hayvan›
(Aurelia
aurita).
Çap› 5-40 cm kadar olabilir. Zaman zaman büyük sü-
rüler olufltururlar. Saydam, jelatinimsi yap›da organizmalar olan
bu hayvanlar Avrupa ve Türkiye denizlerinde yaflarlar. En yayg›n
tipine Avrupa denizlerindeki planktonlarda rastlan›r.
DEN‹ZASLANI,
memelilerin irikulakl›giller familyas›ndan,
erginlerinde tüyler döküldü¤ü için derileri de¤erli olmayan hay-
vanlar. Atlantik ve
Pasifik’te yaflarlar.
Bering Denizi’nden
Kaliforniya k›y›lar›-
na kadar olan böl-
gede bulunan deni-
zaslan›
(Eume-
topias juba-
tus
ya da
Otaria
jubata)
3,5 m boyunda ve 1 ton a¤›rl›¤›ndad›r. Kaliforniya de-
nizaslan›
(Zalophus californianus)
ise ö¤renme yete-
ne¤i geliflmifl oldu¤undan e¤itilerek sirklerde ve hayvanat bah-
çelerinde beslenir.
DEN‹ZATI,
bafl› at bafl›na benzeyen bir bal›k
(Hippocam-
pus brevirostris).
K›vr›k kuyrukludur ve kuyruk yüzgeci
yoktur. Eti yenmez. 10-15 cm boyundad›r. Suda dik durur. A¤-
z› tüp biçiminde uzundur. Bafl›n›n biçiminden ve boynunun e¤-
ri oluflundan dolay› bu ad› alm›flt›r. Bu cinsin 30 kadar türü var-
d›r. Manfl Denizi, Atlantik Okyanusu ve Akdeniz’de yaflar.
DEN‹ZAYGIRI,
bir deniz memelisi
(Odobenus ros-
marus).
Mors da denir. Atlantik ve Pasifik Okyanusu’nun ku-
