D‹KDÖRTGEN
185
de büyük bir ustal›k göstermifl, gerçekçi gözleme ve ayr›nt›ya
dayanan özgün tipler yaratm›flt›r. Yoksul çocukluk günlerini
unutamayan yazar, romanlar›nda, Londra’da yak›ndan tan›d›¤›
yoksul kesimlerin ve orta tabakalar›n yaflant›s›n› konu alm›flt›r.
Yoksullarla zenginler aras›ndaki dengesizli¤e ayna tuttu¤u “Oli-
ver Twist” (1838) ile, ‹ngiltere’de ilk gerçek toplumsal roman›
yaratm›flt›r. Ac›kl› olayla mizah›n iç içe bulundu¤u bu romanda
yetim yurtlar›n›n ve Londra’n›n arka mahallelerinin durumunu
elefltirmifltir. Bu roman›yla ününü iyiden iyiye pekifltiren Dic-
kens, taflra okullar›ndaki kat› disiplini ve zorba ö¤retmenleri ye-
ren “Nicholas Nickleby” (1839) adl› roman›n› yay›mlam›flt›r. Bir
çocu¤un s›k›nt›larla dolu yaflam›n› konu alan “David Copperfi-
eld” (1850) ile yazarl›¤›n›n doru¤una varm›fl, bu roman›n k›sal-
t›lm›fl bas›mlar› dünya çocuk edebiyat›n›n say›l› yap›tlar› aras›na
girmifltir. Bundan sonraki yap›tlar›nda de¤iflik toplumsal sorun-
lar› ifllemifl, kiflilerin iç dünyas›n› ve çevre iliflkilerini daha derin-
lemesine ele alm›flt›r. Bu dönemin bafll›ca ürünleri, yine bir ço-
cu¤un serüvenli yaflam›n› iflleyen “Great Expectations” (Büyük
Umutlar, 1861) ile Frans›z Devrimi’ni konu alan “A Tale of Two
Cities”dir (‹ki Kentin Öyküsü, 1859). Dickens roman ve öyküle-
riyle 19. yüzy›l ‹ngiliz edebiyat›n›n en tan›nm›fl yazar› olmufltur.
D‹CLE IRMA⁄I,
Güneydo¤u Anadolu’nun ve Türkiye’nin
büyük akarsular›ndan biri. Türkiye içinde kalan 盤›r› 523 km
(Gölcük Gölü-Irak s›n›r›), tüm uzunlu¤u 1.900 km.dir. Güneydo-
¤u Toroslar aras›nda Gölcük Gölü’nden do¤ar. Diyarbak›r’dan
sonra, güneydo¤u yönünde akar. Cizre’den sonra, k›sa bir süre
Türkiye-Suriye s›n›r›n› meydana getirir ve Habur kolunu ald›¤›
yerden sonra Irak topraklar›na girer. Tarihsel Mezopotamya’n›n
iki büyük ›rma¤›ndan biri olan Dicle, Irak’›n baflkenti Ba¤dat ve
afla¤› Irak’ta Kutülamare’den geçtikten sonra Basra’n›n kuzeyba-
t›s›nda F›rat’la birleflerek fiattülarap’› meydana getirir. Ba¤dat’ta
ortalama debisi 1.240 m
3
/s.dir. Önemli debi de¤iflikli¤i gösteren
bir ›rmakt›r. Ayn› yerde minimum debi yaz sonu, ekimde 337,
maksimum debi ise ilkbahar ortas›, nisanda 3.020m
3
/s.dir.
D‹CTATOR,
Eski Roma’da cumhuriyet döneminde Roma
Devleti’nin varl›¤›n›n tehlikeye girdi¤i ola¤anüstü hâllerde sena-
toca seçilen devlet memuru. Ola¤anüstü yetkilere sahip olan
dictatorlar alt› ay için seçilirlerdi ve yapt›klar› ifllerden dolay› so-
rumlu tutulamazlard›. Dictator ifle bafllay›nca iki konsül (consul)
onun emri alt›na girerdi.
D‹DAKT‹K,
ö¤retici. Amac› bilgi vermek olan edebiyat ürün-
leri bu sözcükle nitelenir. Bafllang›çta bu bölümleme yaln›z fliir
için söz konusuydu. Edebiyat türü olarak yaln›z fliir vard›. Du-
alar, dinsel amaçl› metinler kolay ak›lda tutulabilmesi için fliir
biçiminde yaz›l›yordu. Türlerin geliflimi sonucu didaktik terimi
tiyatro, öykü, roman için de kullan›lm›flt›r. Dinsel fliirlerin yan›
s›ra Aisopos’un hayvan öyküleri (fabller) didaktik yap›tlar›n ilk
örnekleridir. Türk edebiyat›nda eski Uygur metinleri, fiaman du-
alar› didaktik bir nitelik tafl›r. Sonraki yüzy›llarda Müslümanl›¤›n
benimsenmesiyle yeni dinin ilkelerini aç›klay›c› didaktik ürünler
verilmifltir. Osmanl› dönemi Türk edebiyat›nda dinsel ve tasav-
vufi amaçlarla yaz›lm›fl yap›tlar›n hemen tümü didaktiktir. Tan-
zimat’tan sonra ise edebiyat›n toplumu, insanlar› e¤itmek için
bir araç oldu¤u düflüncesi sanatç›lar›n ö¤reticilik niteli¤ini öne
almalar›na yol açm›flt›r.
D‹D‹M
ya da
D‹DYMA,
Ayd›n ili, Söke ilçesinin Yenihisar
köyü dolaylar›nda eski
bir kent. Tarihteki ad› Di-
dima’d›r (Didyma). Apol-
lon kültünün merkezle-
rinden olan ve kâhinlerin
topland›¤› bir yerdi. Milet
kentiyle aras›ndaki ba¤-
lant› deniz yoluyla sa¤-
lanm›flt›. Ziyaretçiler Pa-
normos liman›nda inerek
buraya ç›kar, tafl döfleli
kutsal yoldan Didim’e ulafl›rlard›. Bayram alaylar› da bu kutsal
yoldan yürüyüfle geçer, tap›na¤›n çevresine gelinir, burada me-
flale koflular›, yar›fllar, flenlikler düzenlenirdi. Pers savafllar›nda
ya¤ma edilen Didim, yak›l›p y›k›ld›. Didim kâhini, Büyük ‹sken-
der’i burada “Zeus’un o¤lu” ilân etti (331). Yunanl›lar›n bir ara-
ya gelmelerini sa¤lamak için ‹.Ö. 2. yüzy›ldan sonra burada Di-
dimia ad› verilen flenlikler yap›lmaya baflland›. Didim’deki Apol-
lon Tap›na¤›, Persler taraf›ndan y›k›ld› (‹.Ö. 494). Apollon’un
tunçtan heykeli ‹ran’a götürüldü. Büyük ‹skender taraf›ndan ‹.Ö.
334’te Milet’le birlikte geri al›nan Didim’deki eski tap›na¤›n ye-
rine, bugün geriye kal›nt›lar› kalan, dünyan›n en büyük tap›na-
¤›n›n yap›m›na giriflildi. Tap›nak Bizans döneminde k›flla olarak
kullan›ld›, 15. yüzy›lda depremden büyük zarar gördü. Kutsal
yolun iki yan›nda bulunan aslan heykellerinin ço¤u British Mu-
seum’a götürüldü. Yap›lan kaz› çal›flmalar›yla kentin ve tap›na-
¤›n kal›nt›lar› ortaya ç›kar›ld›.
D‹FTER‹,
eskiden afl›lanman›n yayg›n olarak uygulanmad›¤›
zamanlarda daha çok görülen ve çocuk ölümlerine neden olan
mikrobik bir hastal›k; kuflpalaz›. Klebs-Löffler basili olarak ad-
land›r›lan difteri mikrobu solunum yoluyla gelip bademciklere
yerleflir. Basilin burna, göze ve deriye yerleflerek burun, göz ve
deri difterisi yapt›¤› da görülür. Bo¤az difterisinde hafif flifllik ve
k›zar›kl›k gösteren bademcikler bazen gri-sar› renkte bir zarla
örtülür. Boyun gangliyonlar›nda a¤r›l› fliflme, atefl ve k›r›kl›k gö-
rülür. Hastal›¤›n kuluçka devresi 1-4 gündür. fiüpheli vak’alar-
da bo¤azdan salg› al›n›p kültür yap›l›r ve difteri mikrobu bulu-
nursa serum uygulan›r. Her anjinde difteri serumu yapmak do¤-
ru de¤ildir. Kopar›l›nca kanayan bu yalanc› zarlar›n bazen la-
renkse kadar ilerlemesi sonucunda hastal›k ses k›s›kl›¤› ve ne-
fes darl›¤›yla birlikte a¤›r bir difteri biçimini alabilir. Cerrahî
müdahale yap›lmazsa hastan›n nefes borusu t›kan›r ve hasta bo-
¤ularak ölebilir. Korunmak için bebeklere üç aydan sonra difte-
ri karma afl›s› yap›lmal›, doktor denetiminde ilâç al›nmal›d›r.
D‹KDÖRTGEN,
aç›lar› dik, karfl›l›kl› kenarlar› efl, düzlem-
sel geometrik flekil. Dikdörtgende iki köflegen efltir ve birbirle-
rini ortalar. Bu kesim noktas› dikdörtgenin çevrel çemberinin
merkezi, ayn› zamanda a¤›rl›k merkezidir. Kenar uzunluklar› a ve
b olan dikdörtgenin köflegen uzunlu¤u e = Ea
2
+b
2
, çevresi =
2(a+b), alan›=a.b’dir.
