DEREBEYL‹K
178
Volkanik depremler, yanarda¤ püskürmelerinden önce ya da
püskürmeyle birlikte olur. Bu depremlerin nedeni, kapal› ya-
narda¤ bacas›ndan ç›kmak isteyen gaz ya da lav›n vuruntusu-
dur. Tektonik depremler, en önemli depremlerdir. Bu deprem-
lerin olufl nedenlerinin tek olmay›fl›, kesin nedenin saptanama-
y›fl›na yol açar. Tektonik depremler yerkabu¤unun, jeolojik ne-
denlerle bozulmufl olan izostatik dengesini sa¤lamas›ndan ola-
bilece¤i gibi, kimi faylar boyunca geliflen a¤›r ve belirsiz kay-
malar›n neden oldu¤u gerilim y›¤›nlar›ndan da ileri gelebilir. O
yüzden deprem bak›m›ndan en tehlikeli bölgeler, s›rada¤lar›n
ve büyük deniz çöküklerinin yak›n›ndad›r. Önemli tektonik dep-
remlerde hemen her zaman, ilk sars›nt›dan sonra, gittikçe daha
az fliddette ve günlerce, hatta aylarca sürebilen bir dizi hafif
depremler görülür. Bunun tersine, fliddetli bir depremden ön-
ce, hafif ön depremlerin meydana geldi¤i daha s›k görülür; bu-
nunla birlikte bu konuda yap›lan say›s›z incelemelere karfl›n bu
gibi hafif depremlerin ard›ndan büyük bir sars›nt›n›n gelip gel-
meyece¤ini saptamak çok güçtür. Depremler, dalgalar hâlinde
yay›l›r. Bafll›ca üç çeflit deprem dalgas› vard›r: Boylamas›na
dalgalar (P dalgalar›), enlemesine dalgalar (S dalgalar›) ve
uzun dalgalar (L dalgalar›). Depremlerin fliddeti Richter ölçe¤i
denen bir birimle ölçülür. Buna göre depremler 1’den 12’ye ka-
dar derecelenir. Türkiye, deprem kufla¤› üzerinde oldu¤u için,
depremlerin s›k görüldü¤ü ülkelerden biridir.
DEREBEYL‹K,
Orta Ça¤’da, toprak mülkiyetine sahip olan
ve himayesindeki topra¤a ba¤l› köylülerin üretiminden büyük
pay› alan toprak sahiplerinin egemenli¤ine dayanan toplumsal
düzen. Bat› toplumlar›ndaki feodalizm ya da feodalite karfl›l›¤›
kullan›lan bu sözcük, aralar›nda farklar olmas›na karfl›n, ayn›
zamanda do¤u toplumlar›nda topra¤›n mülkiyetini ya da kulla-
n›m haklar›n› ellerinde tutan sipahi, toprak a¤as› vb. yönetici-
lerin durumunu aç›klamak için de kullan›lmaktad›r. Derebeylik,
9. yüzy›ldan 13. yüzy›la kadar, üretimin temel olarak tar›m üze-
rine kuruldu¤u toplumlarda yafland›. Derebeyi, bir üst beyine
askerî ya da benzer baflka bir hizmetle yükümlüydü. Derebey-
likte savaflç› s›n›f toplumda a¤›r basar; devlete ba¤›ml›l›k yeri-
ne insana ba¤›ml›l›k vard›r. 12. yüzy›ldan bafllayarak zay›flayan
derebeylik, ‹ngiltere’de yerini monarfliye b›rak›rken, Fransa’da
1789 Devrimi’yle ortadan kalkt›.
DERECE
→
AÇI
DEREOTU,
maydanozgillerden bir bitki
(Anethum gra-
veolens).
‹plik biçimindeki yapraklar›, güzel kokusu nede-
niyle baz› yemeklere konulur. Y›ll›k bir bitkidir. Dall›, tüysüz ve
dik gövdelidir. Çiçekleri bileflik flemsiye biçiminde ve sar›mt›-
rakt›r. Do¤u ülkelerinden yay›ld›¤› san›lmakta, Akdeniz ülkele-
rinde ve Türkiye’de yetifltirilmektedir. Çiçekleri nisan-haziran
aylar›nda açar, meyveleri eylül sonlar›nda toplan›r.
DERG‹,
politika, bilim, sanat gibi çeflitli alanlarda, genellikle
düflünsel nitelikli yaz›lar›n yer ald›¤›, belirli aral›klarla ç›kar›lan
süreli yay›n. Çeflitli konular› iflleyen ya da müzik, sinema gibi
alanlarda haber niteli¤i tafl›yan yaz›lar› bol resimle yans›tmay›
amaçlayan magazinler için de Türkçede dergi sözcü¤ü kullan›l-
maktad›r. Dergiyi gazeteden ay›ran bafll›ca özellik, s›n›rl› bir oku-
ra seslenmesi ve bu s›n›rl› say›da okuru ilgilendiren araflt›rma,
inceleme türü yaz›lara yer vermesidir. Politik içerikli dergiler,
mizah dergileri, magazinler, daha s›k aral›klarla (haftada bir ya
da iki) yay›mlanabilmektedir. Bu tür dergilerin sayfa say›s› ge-
nellikle s›n›rl›d›r. Ama bilim, sanat dergileri nitelikleri gere¤i da-
ha uzun aral›klarla, genellikle ayl›k ç›kar›labilmektedir. Kimi ku-
rumlar›n (Türk Dil ve Tarih Kurumu) ya da üniversitelerle üniver-
sitelere ba¤l› kurulufllar›n araflt›rma dergileri ise de¤iflen süre-
lerde (3 ayl›k, y›ll›k) yay›mlanmakta, kimi kez belirsiz sürelerde
haz›rland›¤›nda s›ra say›s› sürdürülerek ç›kar›lmaktad›r. Bu tür
dergiler yüzlerce sayfa olabilmektedir.
DER‹,
insan ve hayvanlarda vücudun d›fl›n› kaplayan koru-
yucu tabaka. So¤uk, s›cak, nem gibi d›fl etkenlere karfl› vücu-
du koruyan, bu etkenlerle vücut aras›ndaki dengeyi sa¤layan
deri ayn› zamanda dokunma duyusu organ›d›r. Deri, bafll›ca,
üstderi ve altderi diye iki bölüme ayr›l›r. Üstderi de üç ayr› ta-
bakaya ayr›l›r: Boynuzsu tabaka ölü hücrelerden oluflur; bu
hücreler fark edilmeden dökülür. Bu hücrelerde bir kal›nlaflma
oldu¤unda nas›rlar ortaya ç›kar. Bu tabakan›n alt›ndaki mal-
pighi tabakas› canl› hücrelerden oluflur ve aralar›nda deriye
rengini veren boya hücreleri (pigment) yer al›r. En alttabaka,
durmadan yeni hücreler, üreten tabakad›r. Yeni hücreler, üst-
tabakada dökülen hücrelerin yerini al›r. Altderi, üstderi gibi ta-
bakalara ayr›lmam›flt›r; üstderinin alttabakas›na giren k›vr›m-
lar, dokunma duyusunu oluflturan cisimcikler, damar k›vr›m-
lar›, k›l kökleri, ya¤ ve ter bezleri altderide yer al›r. Bütün bun-
lar›n aras›nda deriye yumuflakl›¤›n› veren esnek bir ba¤doku
bulunur. Ter bezleri k›lcal boru yumaklar› hâlinde üstderiye
aç›l›r ve oluflturduklar› deliklere gözenek denir. Derinin üze-
rinde yer alan gözeneklerden hava al›flverifli yap›ld›¤›ndan,
derinin solunum ifllevinde de önemli pay› vard›r. Altderideki
ba¤dokusu, koruyucu rolü olan k›l, tüy, pul, t›rnak, toynak,
difl, boynuz gibi organlar› oluflturur. Sempatik sinir sistemine
ba¤l› olan altderideki k›lcal damarlar büzülme özelli¤ine sahip
olduklar›ndan, üzülme, k›zma, korkma gibi duygusal durum-
larda ya da so¤uk, s›cak gibi d›fl etkenlerde, büzülerek veya
aç›larak deri alt›ndaki kan dolafl›m›n› ayarlar. Derinin ›s› ilet-
kenli¤i zay›f oldu¤undan vücudu s›cakl›¤›n etkilerinden korur;
dokusu sa¤lam ve s›k› oldu¤undan zehirlerin, mikroplar›n,
asalaklar›n vücuda girmesine engel olur. ‹çinde yer alan sinir
cisimcikleri arac›l›¤›yla dokunma duyusunun alg›lanmas›n›
sa¤lar. Terleme yoluyla vücuttaki yarars›z ya da kimi zaman ze-
hirli art›klar deri arac›l›¤›yla vücut d›fl›na at›l›r.
DER‹C‹L‹K,
yüzülmüfl hayvan derilerini, birtak›m kimyasal
ve bitkisel maddeler yard›m›yla iflleyerek çeflitli eflya yap›m›nda
kullan›l›r hâle getirme. Bu amaçla, ifllenmemifl ham deri, tabak-
hanelerde üstderideki k›llar ve boynuzsu tabaka ile derialt›nda-
ki ya¤ tabakas›ndan temizlenir. Ham deri, aylar süren sepileme
(bitkisel, mineral, kombine, ya¤ sepilemesi) ve apre (kösele, vi-
dala, meflin) ifllemlerinden sonra ifllenmifl bir duruma getirilir.
Baflta ayakkab› olmak üzere çanta, kemer, eldiven, para çantas›,
elbise vb. eflya yap›m›nda kullan›l›r. Derinin cinsine ve ifllenifl
