DEN‹ZAYISI
176
zeyinde yaflar. Boyu 7 m kadar olabilir. Üstçenesinden afla¤›
sarkan iki uzun difli vard›r.
DEN‹ZAYISI,
irikulakl›gillerden, memeli deniz hayvanlar›.
K›sa kuyruklar› ve üyeleri yüzgece dönüflmüfltür. Suda kolayl›k-
la yüzdükleri gibi karada da hareket edebilirler. Ot ve yosunlar-
la beslenirler. Uzun ve yumuflak tüylü, de¤erli postlar› için av-
lan›rlar. ‹ki cinsi vard›r:
“Arctocephalus”
cinsinin Güney
Pasifik’te yaflayan 6 türü,
“Callorhinus”
cinsinin Pasifik’in
kuzeyinde yaflayan bir tek türü vard›r. Çok fazla avlanmalar› ne-
deniyle Guadeloupe denizay›s›n›n
(Arctocephalus
townsendi)
ve kuzey denizay›s›n›n
(Callorhinus ursi-
nus)
soylar› tükenmektedir.
DEN‹ZC‹L‹K,
deniz ve gemi iflletmesiyle ilgili ifllerin tümü.
Su üzerinde bir yerden bir yere gitmek ilk ça¤lardan beri insan-
lar›n en büyük tutkular›ndan biri oldu. Denizcilikte ilk kullan›lan
teknelerin a¤aç kütükleri, deriden yap›lm›fl tulumlar ve a¤aç kü-
tüklerinin ba¤lanmas›ndan oluflan sallar oldu¤u bilinmektedir.
Denizde uzak mesafelere giden ilk gemilerin Fenikeliler ve M›-
s›rl›lar taraf›ndan yap›ld›¤› kabul edilir. M›s›rl›lar›n ise, ‹.Ö.
3000 y›llar›ndan beri keresteden gemiler yapt›klar› ve aç›k de-
nizlere ç›kt›klar› bilinir. Eski Yunan’da da ‹.Ö. 8. yüzy›ldan son-
ra üç s›ra kürekli kad›rgalar ortaya ç›kt›. 18. yüzy›l sonlar›na
do¤ru buhar makinesinin geliflmesiyle ilk buharl› gemiler ‹ngil-
tere ve Fransa’da çal›flt›r›lmaya baflland›. 19. yüzy›l›n ikinci ya-
r›s›, Bat›l› ülkelerin buharl› yolcu, yük ve savafl gemilerinin tek-
ni¤inde büyük ilerlemeler yapt›¤› bir dönem oldu. Dünya ticaret
filosu 1900 y›l›nda 20.000 buharl› gemiyi bulmufltu. I. Dünya
Savafl›’ndan sonra gemilerde kömür terk edilerek mazotla çal›-
flan dizel makineleri kullan›lmaya baflland› ve her gemiye al›-
c›-verici telsiz kondu. II. Dünya Savafl›’ndan sonra deniz tafl›ma-
c›l›¤› ve savafl gemilerinde çok büyük bir ilerleme oldu. 1960’ta
dünya deniz ticaret filosunun hacmi 125 milyon tonu aflt›. 1955
y›l›nda denizcilikte yeni bir aflama yap›larak “Nautilus” adl› ABD
denizalt›s›nda ilk kez atom gücü kullan›ld›. Günümüzde denizci-
lik, pusula, sekstant gibi eskiden beri kullan›lan araçlar›n yan›
s›ra radar, telsiz, özel radyo istasyonlar› gibi araçlardan yarar-
lanmaktad›r.
DEN‹ZF‹L‹,
ya¤›
ve postu için avlanan,
uzunlu¤u 4-7 m olan
bir memeli
(Miro-
unga).
Yetiflkin er-
ke¤inin burnu fil hor-
tumuna benzer. Bir
fok çeflididir. Erke¤i-
nin a¤›rl›¤› 2-3 tonu
bulur. Suda oldukça h›zl› yüzer. Eriflkinler köpekbal›klar›yla,
yavrular›ysa mürekkepbal›¤›yla beslenir. Kahverengi postlar›
mevsime göre de¤iflir. Diflisinin boyu 3 m kadard›r. Küçük
gruplar hâlinde yaflar, sürü hâlinde göç eder. ‹ki cinsi vard›r:
kuzey denizfili
(Mirounga angustirostris)
ve güney de-
nizfili
(Mirounga leonina).
DEN‹ZGERGEDANI,
balinagillerden bir deniz memelisi
(Monodon monoceros).
8-9 m boyundad›r. Erke¤inin
burnunda uzun bir difl bulunur. Kuzey kutup denizlerinde sürü-
ler hâlinde yaflar. Bal›k biçiminde olup derisi esmer çizgili, kir-
li sar› renktedir. Erke¤inin üstçenesinde bulunan iki büyük difl-
ten, soldakinin uzunlu¤u 2,5-3 m kadard›r ve büyümesini sür-
dürür. Bu difli, savunma arac› olarak kullan›r. Sa¤dakiyse körel-
mifltir. Eti ve ya¤› için z›pk›nla avlan›r. Bazen ‹ngiltere ve ‹skan-
dinavya, Almanya k›y›lar›na indi¤i görülür. Sald›rgan de¤ildir.
DEN‹Z‹NE⁄‹,
denizay›s›na benzeyen, ancak gövdesinde k›l
bulunmayan bir deniz memelisi
(Hydrodamalis gigas).
2-3 m boyundad›r. Eti lezzetli olan hayvan›n soyu, bal›kç›lar ta-
raf›ndan 1760’tan beri büyük ölçüde tüketilmifltir.
DEN‹ZKAPLUMBA⁄ALARI,
kaplumba¤alar›n denizde
yaflayanlar›n› kapsayan alttak›m
(Cheloniidea).
Genellikle
iri yap›l›d›rlar. S›cak ve ›l›k denizlerde yaflarlar. Yumurtlama dev-
resinde (haziran-a¤ustos aras›) karaya ç›karlar. Bacaklar›n›n yüz-
geç biçimli oluflu, iyi yüzmelerini sa¤lar. Ço¤unlukla bitkiyle
beslenirler. Uzun süre su alt›nda kalabilirler. En yayg›n türleri
çorba kaplumba¤as›, karet kaplumba¤as›, pullu kaplumba¤ad›r.
1,20 m boyu ve 150 kg. a¤›rl›¤›yla çorba kaplumba¤as› en iri
kaplumba¤ad›r. Her üç türün de eti yenebilir. Uzun göçlere giri-
flen denizkaplumba¤alar› bazen 2.000-2.500 km yol katederler.
DEN‹ZKESTANES‹,
derisidikenlilerden, kestaneye ben-
zeyen bir yumuflakça
(Echinus sphaera).
Vücudu, kalker
plakalar›n›n birbirine kenetlenmesiyle oluflmufl bir kabukla ör-
tülüdür. Bu örtünün bir ucunda a¤›z, di¤er ucunda anüs bulu-
nur. Kollar› yoktur, gövdesi eklemli dikenlerle doludur. Yosun
yiyerek beslenir. A¤z›nda bulunan 5 difl, 5 ayr› çeneye ba¤l›d›r.
Denizkestaneleri genellikle ayr› efleylidir ve yumurtlayarak ürer-
ler. Çok küçük olan yumurtalar, erkek efley hücresiyle, su için-
de birleflerek döllenir. Yumurtadan ç›kan yavrular bir dizi bafl-
kalafl›m geçirir. Tümü denizlerde yaflayan denizkestanelerine,
s›¤ k›y›lardan en derin sulara kadar her yerde rastlan›r. Deniz-
deki kayalar› afl›nd›rarak kendilerine yuva yaparlar.
DEN‹ZL‹,
güneydo¤u kesimi d›fl›nda (Çameli ve Ac›payam il-
çeleri Akdeniz Bölgesi’nde kal›r) Ege Bölgesi’nde kalan il ve bu
ilin merkezi olan kent. Kuzeyde Uflak, kuzeybat›da Manisa, bat›-
da Ayd›n, güneyde Mu¤la, güneydo¤uda Burdur ve kuzeydo¤u-
da da Afyonkarahisar illeriyle s›n›rlan›r. ‹lçelerinden nüfusu en
fazla olan ikisi Buldan ve Sarayköy’dür. Yer flekilleri bak›m›ndan,
yer yer genifl ya da küçük ova düzlükleriyle (bu düzlükler daha
çok genifl tabanl› vadilerdir) kesilmifl da¤l›k bir yöredir. Da¤lar
ilin güneyinde daha yüksek, daha süreklidir. Bafll›calar›; il mer-
kezinin güneydo¤usunda, yörenin de en yüksek doru¤u olan Ho-
naz Da¤› (2528 m) ile bat›s›nda Akda¤ (Karababa Tepesi 2300 m)
ve Ac›payam’›n güneybat›s›nda Bozda¤’d›r (2421 m). Tavas ve
Ac›payam ovalar› ilin bu yöresinin bafll›ca düzlükleridir
(950-1000 m yükseklikte). Çal, Çivril ve Güney ilçelerinin de yer
ald›¤› il topraklar›n›n kuzey kesimi, daha çok Büyük Menderes ve
ona kar›flan ›rmaklar›n meydana getirdi¤i düzlüklerle örtülüdür.
Buradaki da¤lar daha silik ve süreksizdir. ‹lin ana akarsuyu, ge-
