GALON
262
la ilerledi ve 1589’da, 25 yafl›nda Pi-
sa Üniversitesi’ne matematik profe-
sörü oldu. Bu dönemde sarkaç, dü-
flen cisimler, maddenin hareketi vb.
konulardaki çal›flmalar› Galilei’yi fizik
problemlerinin deneyler ve matema-
tik yöntemlerle çözülebilece¤ine
inand›rd›. Galilei’nin araflt›rma ve ça-
l›flmalar›, Kilise’yi ve Aristoteles fel-
sefesinin etkisindeki ça¤dafl› bilim
adamlar›n› tedirgin etti. Aralar›nda fliddetli bir mücadele baflla-
d›. 1592’de Pisa’dan ayr›larak Padova Üniversitesi’ne matema-
tik profesörü oldu. Bu dönemde ‹saac Newton’un kanunlar›ndan
yararlanarak düflen cisimleri etkileyen matematik kanununu
buldu (1604). 1609’da Hollanda’da ilk teleskop yap›ld›. Galilei,
bu arac› gelifltirerek gökcisimlerini inceledi. 1610’da Ay, bulut-
sular›n yap›s› ve Jüpiter üzerindeki gözlemlerini aç›klayan kita-
b›n› yay›mlad›. Bu kitap, genifl bir ilgi uyand›rd› ve Galilei’nin,
Büyükdük II. Cosimo taraf›ndan saray matematikçisi olarak Flo-
ransa’ya ça¤r›lmas›n› sa¤lad›. K›sa süre sonra Ptolemeos (Bat-
lamyus) sistemine karfl› kuvvetli bir kan›t oluflturan Venüs ve
Satürn üzerindeki gözlemlerini aç›klad›. 1611’de Roma’ya gitti.
Floransa’ya döndükten sonra hidrostatik üzerine bir kitap yazd›.
1613’te Günefl lekeleri üzerine gözlemlerini yay›mlad›. Bu kitap-
ta Polonyal› rahip Kopernik (Copernicus) taraf›ndan ileri sürü-
len teoriyi destekliyordu. Galilei, dünyan›n döndü¤ünü savun-
du¤u için, fliddetli sald›r›lara u¤rad› ve Roma’ya ça¤›r›larak gö-
rüflünden vazgeçmesi istendi (1616). 1632’de “‹ki Büyük Dün-
ya Sistemi Olan Ptolemeos ve Kopernik Sistemleri Üstüne Ko-
nuflmalar”›n› yay›mlad›. Bu kitapta, eski inan›fllar›n saçmal›¤›n›
gösteriyor ve Kilise’nin 1616’da kendisine verdi¤i emirleri çi¤-
niyordu. Engizisyon Mahkemesi’nde yarg›lanarak Siena’ya sü-
rüldü (1633). Bu dönemde, fizik alan›ndaki çal›flmalar›n› kapsa-
yan bir kitap yay›mlad› (1638). Ömrünün son y›llar›n› Kilise’nin
denetimi alt›nda Arcetri’deki kendi evinde geçirdi. Birçok kitab›
aras›nda en önemli ikisi, temel düflüncelerini aç›klad›¤› “Dialo-
go Sopra i Due Massimi Sistemi Del Mondo, Ptolomaico e Co-
pernico” (‹ki Büyük Dünya Sistemi Olan Ptolemeos ve Kopernik
Sistemleri Üstüne Konuflmalar, 1632) ve “Discorsi e Dimostra-
zioni Matematiche ‹ntorno a Due Nuove Scienze Attenenti Alla
Meccanica” (Mekanikle ‹lgili ‹ki Yeni Bilim Üstüne Konuflmalar
ve Matematiksel Kan›tlar, 1638)d›r.
GALON,
metrik sistemdeki litre gibi, daha çok s›v›lar için
kullan›lan hacim birimi. Bir ABD galonu 0,003785 metre küp;
on libre saf suyun belirli koflullar alt›nda kaplad›¤› hacim olarak
tan›mlanan bir ‹ngiliz galonu da 0,004546 metre küp olup
1,201 Amerikan galonuna eflittir.
GAMA, Vasco da
(1469’a do¤ru Sines - 1524 Hindistan),
Portekizli denizci. 1487’de Kral II. Joâo taraf›ndan, Afrika’y› do-
laflarak Hindistan’a ulaflacak bir keflif seferinin yönetimine geti-
rildiyse de, ancak 10 y›l sonra, 160 tayfayla bu sefere ç›kabildi.
Kas›m 1497’de, hiçbir zorlukla karfl›laflmadan Ümit Burnu’nu
aflt›. Afrika’n›n do¤u k›y›s›n› izleyerek Mombasa ve Malindi’de
demirledi. Buradan bir k›lavuz efl-
li¤inde Bat› Hindistan’›n Malabar
k›y›s›na hareket etti ve 1498’de
Calicut’a ulaflt›. Prens Zamorin ile
Portekiz Devleti aras›nda bir tica-
ret antlaflmas› imzalad›. 1499’da
geri döndü. Daha sonra, Hindis-
tan’a do¤ru ç›kt›¤› bir baflka sefer-
de, Afrika’n›n Sofala, Mozambik
ve Dekkan k›y›lar›nda ticaret mer-
kezleri kurarak, buralarda Portekiz
egemenli¤ini kabul ettirdi. 1503’te Lizbon’a döndü; 1523’te III.
Joâo taraf›ndan Hindistan Kral Naipli¤i’ne atand›. 1551’de, Cas-
tanheda, Gama’n›n kefliflerini “Historia e Canquisto da ‹ndia”
(Hindistan’›n Tarihi ve Fethi) ad› alt›nda yay›mlad›.
GAMALI HAÇ,
uçlar› sa¤a veya sola k›vr›lm›fl, genel olarak
Günefl’i simgeleyen haç. Hint, ‹ran, Ege, Çin gibi eski uygarl›k-
larca kullan›lm›fl oldu¤u gibi, 20. yüzy›lda, Alman Nasyonal
Sosyalist Partisi’nin ve Alman Nazilerinin simgesi olarak da
kullan›lm›flt›r. Günümüzde de, baz› ülkelerdeki faflist ve ›rkç› ha-
reketlerce bir simge olarak kabul edilmektedir.
GAMET,
erkek ya da difli üreme hücresi. Ço¤unlukla farkl›
büyüklükte olan gametlerin ayn› büyüklükte olanlar›na eflgamet
denir. Erkek gamet, diflisinden daha küçük olmas›na karfl›n, üs-
tünde bulunan kamç›lar yüzünden daha hareketlidir. Bunlar›n
birleflmesinden yeni bir birey oluflur. Gametler, meyoz bölünme
ad› verilen karmafl›k bir süreçle bafllang›ç hücrelerinden, yani
“goni”lerden oluflurlar. Hayvans›larda erkek gamete “spermato-
zoit”, difli gamete “yumurta” denir. Bitkilerdeyse “anterozoit” ve
“oosfer” ad› verilir.
GANA
(Fr.: Ghâna, ‹ng.: Ghana), Bat› Afrika’da ülke. Gine Kör-
fezi’nin kuzey k›y›s›nda yer alan Gana, bat›da Fildifli K›y›s›, kuzey
ve kuzeybat›da Yukar› Volta, do¤uda Togo ile s›n›rlan›r. En
önemli kentleri; baflkent Akkra, Kumasi, Takoradi ve Tamale’dir.
S›cak ve nemli subekvatoral bir iklim alt›ndad›r (ayl›k s›cakl›k
ortalamalar› 25-30, y›ll›k ya¤›fl tutarlar› 1-2.5 m. aras›nda). Ge-
nifl bölümü ormanla örtülüdür. Ekonomik koflul ve olanaklar›
bak›m›ndan Bat› Afrika ülkeleri aras›nda genellikle iyi durumda
olan Gana, çeflitli tar›m ürünleri yetifltirir; baz›lar› dünya ölçü-
sünde önem tafl›yan yeralt› kaynaklar›n› iflletir. Volta Irma¤› üze-
rinde kurulan elektrik santrallar› üretti¤i boksit cevherini ifller,
baflka sanayi kollar› da vard›r. Bafll›ca tar›m ürünleriyle yeralt›
kaynaklar›; kakao (dünyada birinci üretici, ihracat›n de¤erce %
50’den fazlas›n› sa¤lar), tütün, kola, pamuk, bitkisel ya¤lar, m›-
s›r, pirinç, muz, kopra ve kahve; alt›n (Afrika’da ikinci üretici),
manganez, boksit ve elmast›r. Ulafl›m yollar› bak›m›ndan da ge-
liflmifl oldu¤u söylenebilir. Komflu ülkelerin bir k›s›m ticareti
Gana üzerinden transit olarak geçer. Karayollar›n›n uzunlu¤u
31.000 km., demiryollar›n›n uzunlu¤u ise 1.000 km.dir. Gine
Körfezi’nin kuzey k›y›lar›na ilk yerleflen Avrupal›lar, Portekizliler-
dir. Bölge, 16. ve 18. yüzy›llarda Bat› Avrupa’n›n bafll›ca devlet-
leri, özellikle de ‹ngiltere, Hollanda ve Danimarka aras›nda bir
