GOETHE, Johann Wolfgang von
275
s›’n› Güneybat› Anadolu k›y›lar›na ba¤layan da¤l›k adalar dizisi-
nin ortas›nda yer al›r. En yüksek doru¤u ‹da Da¤› 2.456 m.dir.
K›y›lar› birçok koy ve burunla parçalanm›flt›r (Suda, Hanya,
Messara koylar›; Busa, Krio ve Sidero burunlar›). ‹klimi, do¤al
bitki örtüsü ve ürünleriyle tipik bir Akdeniz adas›d›r. Bafll›ca ta-
r›m ve hayvanc›l›k ürünleri, zeytin, turunçgiller, üzüm (flarap);
keçi ve koyundur. Merkezi kuzeybat›da Hanya (Yun.: Canea);
bafll›ca kentleri Kandiye (Yun.: Heraklion) ve Resmo (Yun.:
Rethymnon)dur. ‹lkça¤’da Anadolu’dan göç eden kavimler yer-
leflti. Akdeniz’in önemli kültür merkezlerinden biri oldu. Ancak
Dor göçleriyle bu özelli¤ini kaybetti. Bundan sonra ticaret yolla-
r› üzerinde önemli bir ada oldu. Akdeniz’e hakim olan her büyük
devlet bu aday› ele geçirmek istedi. S›ras›yla Roma, Bizans, ‹s-
lâm imparatorluklar›n›n, Haçl› Seferleri s›ras›nda Venediklilerin
eline geçti (1204) ve 1645’e kadar Venedik’in elinde kald›.
1645’te adaya Osmanl› donanmas› asker ç›kard›. Adan›n tümüy-
le Osmanl›lar›n eline geçmesi 1669 y›l›n› buldu. Bu tarihten
sonra 1821 y›l›na kadar oldukça sakin bir dönem geçirdi. 1821
y›l›nda Mora Rum isyanlar›n›n etkisiyle Girit’te de isyanlar bafl-
lad›. Bu tarihten sonra Osmanl› Devleti için bir “Girit Meselesi”
devaml› olarak gündemde kald›. 1898 y›l›nda Yunanistan kral›-
n›n o¤lu, Girit valisi tayin edildi. Bu tarihten sonra Girit, Osman-
l› Devleti için, kaybedilmifl say›labilir. Adan›n resmen Osmanl›
Devleti’nden ayr›lmas› 30 May›s 1913 Bükrefl Antlaflmas› ile ol-
du. Eskiden ada nüfusunun üçte birini oluflturan Türklerin tama-
m›na yak›n bölümü Türkiye’ye göç etmifltir (en çok 1924’te).
G‹RNE,
Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti’nde il ve il merkezi
olan liman kenti. K›br›s’›n kuzey k›y›s›nda, Lefkofla’n›n 26 km.
kuzeyindedir. Önemli bir dinlenme ve turizm merkezidir.
1975’ten sonra h›zl› bir geliflme gösteren kentte bir havaalan› ve
Orta Ça¤’dan kalma bir kale vard›r. Nüfusu yaklafl›k 10.000’dir.
G‹TAR,
Arap ya da ‹spanyol kökenli 6 telli müzik aleti. ‹lk
fleklinin iki telli oldu¤u bilinmektedir. fiark› ve ‹spanyol dansla-
r›na efllik etti¤i gibi, solo olarak da çal›n›r. Büyük gitar virtüöz-
leri aras›nda De Visée (1650-1725), Gruliani ve Andrés Sego-
via say›labilir. Paganini, von Weber, Rossini, Donizetti, Berlioz
gibi klasik ve romantik besteciler gitar için besteler yapt›lar. Gü-
nümüzde pop gruplar› elektrogitarlar kullanmaktad›r.
G‹YOT‹N,
Frans›z Devrimi s›ras›nda
idam mahkûmlar›n›n bafl›n› kesmek için
kullan›lan idam arac›. Ad›n›, arac› bulan
Dr. Louis Guillotin’den (Giyotin) ald›.
‹talya ve Güney Fransa’da eski yüzy›llar-
da da benzer bir araç (mannaja) kullan›-
l›rd›. 1789’da Dr. Louis Guillotin, Dev-
rim Parlamentosu’na idam mahkûmlar›-
n›n bafl›n›n özel bir makineyle kesilme-
sini önerdi. Öneri kabul edildi ve doktor
böyle bir araç yapmakla görevlendirildi,
buldu¤u araca da doktorun ad› verildi.
‹lk olarak 25 Nisan 1792’de kullan›ld›.
Yere çaprazlama konulmufl iki kalas›n
üzerine dikili iki dikme aras›nda inip ç›kan üçgen biçiminde bir
b›ça¤› vard›r. Kesilecek bafl b›ça¤›n alt›nda bir yuvaya yerleflti-
rilir, h›zla enseye inen b›çak kelleyi kopar›p öndeki bir sepetin
içine düflürür. Fransa’da ölüm cezas›n›n kald›r›ld›¤› 9 Ekim
1981’e kadar kullan›ld›.
GLADYATÖR,
Roma ‹mparatorlu¤u’nda arenalarda birbir-
leriyle ya da vahfli hayvanlarla dövüflen ve bu amaçla yetifltiri-
len insan. Gladyatör dövüflleri Etrüsklerin insan kurban etme
törenlerine dayan›r. Romal›lar bunlar› e¤lence için yapm›fllard›.
Bu dövüfller, Roma’da ilk defa ‹.Ö. 264 y›l›nda bafllad›; ‹.Ö.
105’te yasal olarak flenlikler aras›na al›nd›. Hristiyanl›k, bu dö-
vüfllere fliddetle karfl› ç›kt›ysa da, gladyatör dövüflleri ancak 404
y›l›nda yasakland›.
GL‹KOZ,
do¤al olarak (balda ve tatl› meyvelerde) bulunan,
monosakkaritlerin aldozlar grubundan basit fleker (C
6
H
12
O
6
).
Glikoz flekercilikte, likör ve reçel yap›m›nda, kimya sanayiinde,
dericilikte, bira yap›m›nda, flaraplar›n tatl›laflt›r›lmas›nda ve ki-
mi ilâçlarda kullan›l›r. Öteki flekerler ve karbonhidratlar, ancak
sindirimle glikoza çevrildikten sonra vücudun enerji ihtiyac›n›
karfl›layabilirler.
GOETHE, Johann Wolfgang von
(1749 Frankfurt
am Main – 1832 Weimar), Alman flair ve yazar. Bir burjuva ai-
lesinin çocu¤u olarak dünyaya geldi. Özel ö¤retmenlerden ders
ald›, küçük yaflta Yunanca, Lâtince, ‹branice, ‹ngilizce, Frans›z-
ca ve ‹talyanca ö¤rendi. ‹lk fliirlerini on yafl›ndayken yazd›. On
alt› yafl›nda üniversite ö¤renimine haz›rd›. Babas›n›n iste¤i üze-
rine Leipzig’de hukuk okudu (1765-1768), ama derslerde ve
ö¤retmenlerde arad›¤›n› bulamad›. A¤›r bir fiziksel ve ruhsal bu-
nal›m geçirdi. Dinlenmek ve tedavi görmek üzere ailesinin yan›-
na döndü (1768-1769). Yar›m kalm›fl ö¤renimini tamamlamak
için Strasbourg’a gitti (1770). Frankfurt’a dönerek avukatl›k sta-
j› yapmaya bafllad› (1771), ama as›l ilgi alan› edebiyatt›. Klasik
dram kal›b›ndan uzak olan “Götz von Berlichingen” adl› oyunu
büyük yank› uyand›rd› (1773). Bunu “Clavigo” adl› trajedisiyle,
ona dünya çap›nda ün getirecek olan roman› “Die Leiden des
jungen Werthers” (Genç Werther’in Ac›lar›, 1774) izledi. Ro-
man, Goethe’nin yaflad›¤› olaylardan esinlenerek yaz›lm›flt› ve
afl›r› duygulu bir gencin kendi can›na k›ymas›yla noktalanan
mutsuz aflk›n› konu al›yordu. Ard› ard›na yeni bas›mlar› yap›lan,
yasaklanan, elefltirilen ve alk›fllanan kitap, Goethe’yi henüz 24
yafl›ndayken Almanya’n›n en tan›nm›fl yazar› yapt›. Weimar
Prensi Carl August’un davetini kabul ederek, bir daha dönme-
mek üzere Frankfurt’tan ayr›l›p Weimar’a gitti (1775). Genç
prensin bafll›ca dan›flman› oldu ve birçok yüksek görevde bu-
lundu. 1782’de kendisine soyluluk unvan› verildi. A¤›r devlet
görevlerinin yan› s›ra özellikle do¤a bilimlerine iliflkin incele-
melerle u¤raflt›. Weimar’da bunal›nca, y›llard›r düflledi¤i ‹talya
yolculu¤una ç›kt› (1786). ‹talya’n›n birçok kentinde aylarca kal-
d›, önemli sanatç›larla yak›n iliflkiler kurdu. Bu antik kültür dün-
yas›, onun sanat›nda yeni bir dönüm noktas›n›n, klasik ça¤›n
bafllang›c›n› oluflturdu. “Egmont” (1787) trajedisini tamamlad›,
“‹phigenie auf Tauris” (‹phigenia Tauris’te 1779) adl› dram›n›
