GÖLGE
281
Akhun (Eftalit) Devleti y›k›ld›. Ceyhun Nehri, Göktürkler ile Sa-
saniler aras›nda s›n›r oldu. Böylece ünlü ‹pek Yolu’nun Çin ile
‹ran aras›ndaki bölümü Göktürklerin eline geçti. Mu-kan’›n ölü-
mü üzerine yerine kardefli T’o-po geçti. T’o-po zaman›nda Gök-
türkler aras›nda Çin etkisi iyice kendini duyurmaya bafllad›, Ka-
¤an Budizm dinini kabul etti. T’o-po’nun ölümünden befl y›l ön-
ce Bat› Göktürk Ka¤an› ‹stemi de ölmüfltü. Bu iki güçlü hüküm-
dar›n öldü¤ü y›llarda Çin’de Sui Soyu, 581 y›l›nda kar›fl›kl›klara
son vermifl, birli¤i yeniden sa¤lam›fl ve ‹pek Yolu’na egemen
olma politikas› gütmeye bafllam›flt›. Göktürk ileri gelenleri ara-
s›nda anlaflmazl›klar› körükledi. ‹stemi Yabgu’nun yerine geçen
o¤lu Tardu ile T’o-po’nun yerine geçen o¤lu ‹flbara aras›nda üs-
tünlük kavgas› bafllad› ve 582’de Göktürk Hakanl›¤›, Do¤u Gök-
türk Hakanl›¤› ile Bat› Göktürk Hakanl›¤› olmak üzere ikiye ayr›l-
d›. Çin her iki devleti birbirine düflürdü, aralar›nda savafllar ç›-
kard›. Do¤u Göktürk Hakanl›¤› Çin’in korumas›n› kabul etmek
zorunda kald›, bir süre sonra da ortadan kalkt› (630). Do¤u
Göktürk Hakanl›¤›’n›n y›k›ld›¤› s›ralarda Bat› Göktürk Hakanl›¤›
Altay Da¤lar›, Kafkas Da¤lar› ve Hindikufl Da¤lar› aras›ndaki
bölgeye egemendi. Sasanilere karfl› Bizans ile iflbirli¤i yap›ld›.
Sasanilerin Avrupa Avarlar› ile anlaflmalar›na karfl›l›k Bizans,
Bat› Göktürkleri ile anlaflt›. ‹pek Yolu ticareti Bat› Göktürklerine
büyük zenginlikler sa¤lad›. Ancak Bat› Göktürklerinin bu duru-
mu 630 y›l›na kadar sürdü, bu tarihte Bat› Göktürk Hakanl›¤› da
Çin’e ba¤land›; 659 y›l›nda da tümüyle ortadan kalkt›. Do¤u
Göktürkleri gibi Bat› göktürkleri de Çin yönetimine girdiler.
GÖKTÜRK YAZITLA-
RI,
Göktürkler döneminden
kalma, tarihsel de¤erlerinin
yan› s›ra Türk dili ve edebiya-
t›n›n ilk yaz›l› örnekleri de sa-
y›lan tafl yaz›tlar›n tümü. 8.
yüzy›la ait yaz›l› tafllar aras›n-
da özellikle üçü, Kültigin, Bil-
ge Ka¤an ve Tonyukuk yaz›tla-
r› önem tafl›r. Yaz›tlarda Bu-
min Ka¤an’dan bafllayarak
Göktürk Devleti’nin kuruluflu,
‹lterifl ve Kapa¤an Ka¤an dö-
nemleri anlat›l›r, Bilge Ka¤an
ile kardefli Kültigin’in siyasal
birli¤i sa¤lama çabalar› öykü-
lenir. Kültigin ve Bilge Ka¤an
yaz›tlar›n›n yazar›, Yolug Ti-
gin’dir. Üçüncü yaz›t da vezir
Tonyukuk taraf›ndan yaz›l›p dikilmifltir. 19. yüzy›l sonlar›nda
bulunan yaz›tlar› ilk okuyan, Danimarkal› Thomsen’dir (1893).
GÖKYAY, Orhan fiaik
(1908 ‹nebolu-1994 ‹stanbul), fla-
ir, yazar. Ortaö¤renimini Ankara Muallim Mektebi’nde, yükse-
kö¤renimini, dört y›l ilkokul ö¤retmenli¤inden sonra, Yüksek
Ö¤retmen Okulu Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü’nde tamamlad›
(1930). Kastamonu, Malatya, Ankara, Eskiflehir, Bursa lise ve
ö¤retmen okullar›nda (1931-1939) ö¤retmenlik ve müdürlük
yapt›. Ankara Devlet Konservatuvar›’nda müdürken Irkç›l›k ve Tu-
ranc›l›k davas›nda tutukland› (31 May›s 1944). S›k›yönetim
Mahkemesi’ndeki yarg›lanmas› sonucu beraat etti. Daha sonra
Galatasaray Lisesi’nde edebiyat ö¤retmenli¤i (1945-1951), ‹n-
giltere’de ö¤renci müfettiflli¤i görevlerinde bulundu
(1951-1954). Dönüflünde ‹stanbul E¤itim Enstitüsü’nde ö¤ret-
menlik yapt› (1962-1967). Son görevinden emekli oldu. ‹lk fliir-
lerini Kastamonu Aç›ksöz, Ankara 15 May›s gazetelerinde yay›m-
layan Gökyay, kendi yay›m› Ça¤layan (Bal›kesir, 1924), Yar›n,
Ats›z Mecmua, Ç›¤›r, Orhun, Kopuz, Yücel, Olufl, Ülkü, Ça¤r›,
Türk Dili dergilerinde yazd› (1930-1972). Araflt›rmac› olarak halk
edebiyat›m›z›n kaynaklar›na e¤ildi. Dede Korkut Masallar›’n› ba-
flar›l› bir dille yapt›¤› sadelefltirmelerle yay›mlad›. Bafll›ca yap›t-
lar›: “Dede Korkut” (1938), “Türklerde Karagöz” (1935), “Bugün-
kü Dille Dede Korkut Masallar›” (1938), “Kâbusnâme” (1944),
“Kâtip Çelebi” (1957), “Bugünkü Dille Dede Korkut” (1963),
“Dedem Korkut’un Kitab›” (1973), “Birkaç fiiir” (1976), “Kâtip
Çelebi” (‹nceleme, 1982), “Eski, Yeni ve Ötesi” (Seçme Makale-
ler I, 1995), “Kim Etti Sana Bu Kâr› Teklif” (Makaleler II, 1997).
GÖL,
karayla çevrili, az çok genifl ve derin, tatl› ya da tuzlu su
alan›. Ya¤›fllar, ›rmaklar ve yeralt› kaynaklar›yla beslenir. Fazla
sular› ise ya bir ›rmakla denize akar ya da kurak mevsimlerde
buharlafl›r. Genellikle ak›nt›s› olmayan göllerin sular› tuzlu ve
ac›d›r. Göllerin olufl biçimleri çeflitlidir. “Tektonik göller”, çö-
küntü bölgelerinde görülür, boyutlar› çok büyüktür. “Buzul göl-
leri”, buzul vadileri üzerinde, buzulun afla¤› k›s›mlar›n›n kaya-
l›klar ya da buzultafl setleriyle kapanmas›ndan oluflur. Aralar›n-
da küçük boyutlar oldu¤u gibi, dördüncü zaman boyunca, bu-
zul hareketleri s›ras›nda oluflmufl, dünyan›n en büyük gölleri de
vard›r (Kanada ve ABD s›n›r›ndaki befl büyük göl). “Set gölleri”,
toprak kaymalar›, çamur ak›nt›lar› ve 盤lar›n s›k görüldü¤ü va-
dilerde oluflur. Boyutlar› küçüktür. Lav ak›nt›lar› ise daha büyük
boyutlu set gölleri olufltururlar. “Krater gölleri” lavlar› su geçir-
meyen sönmüfl yanarda¤ kraterlerinde meydana gelir. “Karst
as›ll› göller”, toprakalt› ak›fl yollar› t›kanm›fl ve su emme yetene-
¤ini kaybetmifl karst çukurlar›nda görülür. Bu göllerden kimile-
ri geçicidir ve yaln›zca ya¤›fllar›n bol oldu¤u ve su seviyesinin
yükseldi¤i dönemlerde ortaya ç›karlar. Büyüklük aç›s›ndan göl-
ler, birbirinden çok farkl›d›r. Kimi göller, bir iç deniz niteli¤in-
dedir (Asya’da Aral Gölü). Yeryüzündeki göllerin toplam alan›
2,5 milyon km2’ye yak›nd›r. Kimi göllerin alan› de¤iflmez, daha
çok kurak bölgelerde yer alan kimi göllerin alan› ise mevsime
göre büyük farkl›l›klar gösterir (Afrika’da Çad Gölü, Türkiye’de
Tuz Gölü). Son y›llarda yap›lan büyük barajlar, do¤al göllerden
ayr› olarak birçok yapay gölün ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r.
Türkiye’deki do¤al göllerin toplam alan› 8.903 km
2
, baraj gölle-
rinin toplam alan› ise 1.455 km
2
’dir (bu toplama, alan› 5
km
2
’den az olan göller kat›lmam›flt›r).
GÖLGE,
›fl›k kayna¤›yla aras›ndaki bir engelden dolay› bir
yüzeyde karanl›kta kalan bölge. Gölgenin biçimi ve koyulu¤u
geometrik optikle aç›klanabilir. Noktasal bir kaynaktan ç›kan
›fl›k ›fl›nlar› bir engelin d›fl hatlar›ndan geçerek tam bir gölge;
daha büyük bir kaynaksa, ayn› engel için yo¤unlu¤u gittikçe de-
