karboksilli asitler. Birço¤unun özel adlar› olmakla birlikte, ami-
noasitler, amino grubunun yeri, karboksilden sonra gelen kar-
bon atomlar›, alfa, beta, gamma harfleriyle belirlenerek, türedik-
leri karboksilli asidin ad›yla adland›r›l›rlar (alfa amino propiyo-
nik asit). Aminoasitler beyaz, kristal yap›l›, suda çözünen, am-
foter kat›lard›r. Alkol ve eterde çözünmezler. Uçucu de¤ildirler.
Bütün canl›larda bulunan proteinlerin yap›tafllar›n› yirmi dola-
y›nda alfa amino asiti oluflturur. Yaflam için vazgeçilmez olup
ancak besinlerden sa¤lanabilen sekiz do¤al aminoasit vard›r.
Aminoasitlerin yapay sentezleri için daha çok asit türevlerinin
amonyak ya da türevlerine etkisinden yararlan›l›r. Stenley Miller
yöntemiyle, 20 kadar aminoasit sentezi gerçeklefltirilebilmekte-
dir. Bu yöntemi; hidrojen, metan gaz›, su buhar› ve amonya¤›n,
serbest oksijensiz bir ortamda birkaç gün yüksek elektriksel de-
flarjda kalmas›na dayan›r. Birçok biyokimyac›, ilk canl› molekül-
lerin böyle olufltu¤unu sanmaktad›r. Besinlerin kan arac›l›¤›yla
vücuda da¤›t›lmas› nedeniyle kanda daima serbest aminoasitler
bulunur. Normal olarak insan kan›n›n bir litresinde 200 milig-
ram aminoasit vard›r. Canl› organizmalar›n evrimini, kanlar›n-
daki aminoasit gruplar› say›s›ndan hareketle aç›klamaya çal›-
flanlar da vard›r. Kandaki aminoasit miktar›n›n saptanmas›, baz›
hastal›klar›n teflhisini de sa¤lar. Bu analizlere aminoasidemi de-
nir. Aminoasidüriyse, idrardaki aminoasit miktar›n›n fazlal›¤›
demektir ve karaci¤er yetmezli¤inin belirtisidir.
AM‹P,
tatl› ya da tuzlu sularda, nemli topraklarda ya da hay-
vanlarda asalak yaflayan mikroskobik tekhücreli canl›lara veri-
len ortak ad. Amiplerin en önemli özelli¤i, ç›kard›klar› yalanc›
ayak ad› verilen geçici sitoplazma uzant›lar›yla hareket etmele-
ridir. Bu harekete amipsi hareket denir ve en ilkel yer de¤ifltir-
me hareketidir. Amiplerin a¤›zlar› ve anüsleri yoktur, besinleri
yüzeydeki herhangi bir noktadan al›p, art›klar›n› da ayn› yolla d›-
flar› atabilirler. Beslenmek için sitoplazma uzant›lar›n› birlefltire-
rek besinin etraf›nda bir koful olufltururlar ve böylece besin
maddesi yutulmufl olur. Çevrede bulunan suyun içindeki oksi-
jenin hücre içine s›zmas›yla solunum yaparlar ve efleysiz üreme
(ikiye bölünerek üreme) biçimiyle ço¤al›rlar. ‹çinde bulunduk-
lar› ortam yaflam için elveriflsiz hâle geldi¤inde etraflar›nda bir
k›l›f oluflturacak bir madde salg›layarak kistleflirler ve çevre or-
tam› tekrar uygunlaflt›¤›nda bu k›l›f y›rt›l›r, böylece yaflamlar›n›
yeniden sürdürebilirler.
AMPERMETRE,
elektrik ak›m fliddetini ölçen araç. Ak›m›n
manyetik ya da ›s› etkisiyle çal›fl›r ve devreye seri ba¤lan›r. Bafl-
l›ca çeflitleri döner çerçeveli, döner m›knat›sl› ve ›s›l ampermet-
redir. Döner çerçeveli ampermetre, kal›c› bir at nal› m›knat›s›n
manyetik alan› içinde dönebilen çok say›da sar›mdan yap›lm›fl bir
çerçeveden oluflur. Çerçeve, geçirdi¤i ak›mla do¤ru orant›l› ola-
rak döner ve derecelendirilmifl cetvelden ak›m fliddetini gösterir.
Bu, en duyarl› ampermetredir; ancak yaln›zca do¤ru ak›m ölçer.
Döner m›knat›sl› ampermetredeyse, sabit bir bobinden geçen
ak›m, iki yumuflak demiri m›knat›slar ve aralar›nda oluflan itme,
aletin ibresini sapt›r›r. Bu etki, ak›m fliddetinin karesine ba¤l› ol-
du¤undan bu ampermetreyle hem do¤ru hem alternatif ak›m öl-
çülebilir. Is›l ampermetrede, ak›m fliddeti, bir tel dirençte meyda-
na gelen s›cakl›k art›fl›ndan yararlanan özel bir düzenekle ölçülür.
Bu ampermetre özellikle yüksek frekansl› ak›mlarda kullan›l›r.
AMUDERYA,
Bat› Türkistan’da eskiden Ceyhun ad›yla bili-
nen ›rmak. Afganistan’da (Güney Pamir) Murgab ya da Aksu ile
Ab› Pandj kollar›n›n birleflmesiyle büyür. Hindikufllar’dan ku-
zeybat›ya do¤ru akarak Tacikistan ve Kuzeydo¤u Afganistan s›-
n›r›n› meydana getirir, daha sonra Do¤u Türkmenistan ve Özbe-
kistan’dan geçerek Aral Gölü güneyindeki batakl›klara ulafl›r
(Karakalpak) ve genifl bir delta ile Aral Gölü’ne kar›fl›r. Afla¤› ç›-
¤›r›nda çöllerden geçen Amuderya, üzerindeki kanal sistemiyle
genifl topraklar›n sulanmas›na olanak sa¤lar. Tarihte Oxus ola-
rak da adland›r›lm›flt›r. Uzunlu¤u 2.620 km.
ANA F‹K‹R,
bir konuda, bir kimsenin öne sürdü¤ü ve kan›t-
lamaya çal›flt›¤› temel düflünce. Konuyla ana fikir aras›nda s›k›
bir ba¤lant› vard›r. Konuya iliflkin düflünceler, temel bir düflün-
ceye ba¤l› kal›narak aç›klan›r. Bu aç›dan ana fikir, belli bir ko-
nuyla ilgili düflüncelerin özet biçiminde bir toplam›, bir bilefli-
midir. Ana fikir, yaz›n›n herhangi bir yerinde bir cümle olarak
belirtilebilece¤i gibi, yaz›n›n bütününe de sindirilebilir. Ana fik-
rin gelifltirilmesiyse yard›mc› düflünce denilen, ana fikri aç›kla-
y›c›, kan›tlay›c› ikincil düflüncelerle olur.
ANADOLU,
Türkiye’nin Asya k›tas›ndaki topraklar›na verilen
ad. “Küçük Asya” yar›madas›n›n karfl›l›¤› olarak da kullan›l›r.
Türkiye topraklar›n›n yüzde 97’sini kapsayan Anadolu, kuzeyde
Karadeniz, do¤uda ‹ran, güneyde Irak, Suriye ve Akdeniz, bat›-
da Ege Denizi ile çevrilidir. Befl bin y›ldan beri pek çok uygarl›-
¤›n befli¤i olan Anadolu’nun ad› Yunanca Anatoli (do¤u) sözcü-
¤ünden gelir. ‹lk Ça¤’da Herodot’tan önce yaln›z Ege Denizi’nin
do¤u k›y›lar› Anadolu diye adland›r›l›rken, Herodot zaman›nda
tüm Asya k›tas›, Anadolu olarak adland›r›lmaya baflland›. Bu ne-
denle K›z›l›rmak’›n bat›s›na “Küçük Asya” denildi. Çeflitli devlet-
ler zaman›nda bu adla birçok idarî bölge kuruldu. Bergama
Krall›¤›’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’na kat›lmas›yla ‹.Ö. 129’da Ber-
gama topraklar› “Provincia Asia” ad›yla bir Roma eyaleti oldu.
Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda da 14 idarî bölgeye (thema)
ayr›ld›¤›nda, Eskiflehir bölgesini ve ‹ç Anadolu’nun bir bölümü-
nü içine alan “thema”ya “Themata Anatolika” ad› verildi. Os-
manl›lar döneminde s›n›rlar› zaman zaman de¤iflmekle birlikte
genifl bir “Anadolu Eyaleti” kuruldu.
ANADOLU BEYL‹KLER‹,
12. yüzy›l›n sonlar›nda Ana-
dolu’nun çeflitli bölgelerinde kurulan küçük Türk beylikleri. Bu
beyliklerin bafl›ndakiler genellikle Selçuklu valisi ya da uç bey-
leriydiler. O dönemde Mo¤ollar›n s›k› bask›s› alt›nda giderek
güçsüzleflen Selçuklu Devleti çökmek üzere oldu¤undan, bu
beylerin her biri onun yerini almak amac›ndayd›. Bu yüzden sa-
y›lar› yirmiyi geçen Anadolu Beylikleri 12. yüzy›l›n sonlar›ndan
14. yüzy›l›n ortalar›na dek birbirleriyle savaflt›lar. Güçlü olanlar
küçükleri yenip kendilerine katt›klar›ndan, say›lar› zamanla azal-
d›. Bafllang›çta, en güçlüleri Karamano¤ullar› ile Germiyano¤ul-
lar›’yd›. Osmano¤ullar› bunlara göre çok güçsüzdü. K›y› beylik-
leri kurulunca Germiyano¤ullar› da güçsüzleflti ve bir iç beylik
durumuna düfltü. Osmano¤ullar›, Marmara k›y›lar›n› alarak Ka-
ANADOLU BEYL‹KLER‹
35
