IRKÇILIK
325
1953’te 28, 1962’de 49, 1974’te 114, 1975’te 93, 1978’de 140
milyon ton). Ancak ‹ran’la savafl petrol üretiminde önemli bir
düflüfle yol açm›flt›r. 1984’te 58 milyon ton olan üretim miktar›.
1979’daki düzeyin ancak üçte biri kadard›r. Irak petrolleri Iraq
Petroleum Company ve öteki ulusal ortakl›klarca iflletilir. Sa¤la-
d›¤› büyük gelir (1975’te yaklafl›k 8 milyar dolar) ülkenin ekono-
mik ve sosyal kalk›nmas›nda, temel endüstri kurulufllar›n›n ger-
çeklefltirilmesinde büyük olanaklar yaratm›flt›r. Bugünkü Irak,
tarihî Mezopotamya’da yer almaktad›r. Bu bölge ‹lk ve Orta
Ça¤’da yeryüzünün en parlak uygarl›klar›na sahne oldu. Orta
Ça¤’da Abbasî dönemi, tarihinin en parlak zaman›d›r (750-
1258). Özellikle Harun Reflit (787-809) ve o¤lu Memun zaman-
lar›nda Ba¤dat dünyan›n bafll›ca kültür merkezlerinden biriydi.
1258’de Hulagu, 1393’te Timur ülkeyi iflgal ve ya¤ma ettiler.
1534’te Osmanl› egemenli¤i dönemi bafllad›. Bu dönem 1918’e
kadar sürdü. Özellikle Mithat Pafla’n›n valili¤i s›ras›nda (1869-
1872) Irak’ta baflta tar›m reformu olmak üzere büyük geliflmeler
gerçeklefltirildi. I. Dünya Savafl›’ndan sonra Irak, ‹ngiliz manda-
s›na girdi. I. Faysal, 1921’de kral olduysa da, ‹ngiliz mandas›
1932’ye kadar sürdü. 14 Temmuz 1958’de gerçekleflen çok kan-
l› bir darbeyle krall›k devrildi. Kral II. Faysal öldürülerek Haflimi
iktidar›na son verildi. Cumhuriyet ilân edildi. Devrimi yapan Ge-
neral Abdülkerim Kas›m’›n rejimini (1958-1963), baflka askerî
iktidarlar izledi: Abdüsselam Arif (1963-1966), Abdurrahman
Arif (1966-1968), Ahmet Hasan el Bekr (1968-1979). Politik ve
ekonomik iliflkilerde ‹ngiliz etkinli¤inin yerini 1958’den sonra
Sovyetler Birli¤i ve Fransa ald›. Ülke Baas Partisi’nin yönetimin-
de sosyalist düzene girmeye yöneldi. 1961-1966 ve 1969-1975
y›llar›nda iki kez büyük boyutlara ulaflan Kürt ayaklanmas› ve
ba¤›ms›zl›k direnifli Irak Devleti’ni çok u¤raflt›rd›. 1975’te ‹ran
fiah› ile yap›lan antlaflma sonucu Kürtlere yap›lan ‹ran yard›m›
kesilince ayaklanma bast›r›ld›. 1979’da ‹ran-Irak iliflkilerindeki
gerginlik, görüflmeler yoluyla giderilemeyince iki ülke aras›nda
savafl bafllad› (1980). Savafla yol açan geliflmelerin temelinde
‹ran ile Irak aras›ndaki toprak talepleri ve bir dizi siyasal anlafl-
mazl›k yat›yordu. Bu anlaflmazl›klardan en önemlisi, Irak’›n ön-
celeri tek bafl›na denetim alt›nda tuttu¤u fiattü’l-Arap suyolu ile
ilgiliydi. Irak, ‹ran’›n Kürt hareketinden deste¤ini çekmesi karfl›-
l›¤›nda 1975’ten beri bu yolu, ‹ran’la paylaflmak zorunda kalm›fl
ancak bu düzenlemeyi içine sindirememiflti. Öte yandan, ‹ran’da
yönetimi elinde bulunduran ‹slâmc› iktidar›n, Orta Do¤u’ya ilifl-
kin yay›lma politikas›, Irak için bir tehdit oluflturuyordu. ‹ki ülke
aras›ndaki savafl 22 Eylül 1980’de Irak kuvvetlerinin ortak s›n›r
boyunca ‹ran’›n bat› kesimini iflgal etmesiyle bafllam›flt›r. Savafl
iki taraf›n da a¤›r kay›plar›yla 20 A¤ustos 1988’deki ateflkes ant-
laflmas›na de¤in sürdü. Taraflar ateflkes antlaflmas›n›n ard›ndan
Cenevre bar›fl görüflmelerine bafllad›lar. ‹ran ile yapt›¤› savafl ve
finansman ihtiyac› sebebiyle Irak, 1990 y›l›na kadar, geleneksel
olarak ‹ran’a karfl› olan Suudi Arabistan’› izledi ve OPEC’e karfl›
›l›ml› bir politika yürüttü. Sonra bu tavr›n› de¤ifltirerek OPEC’te
yüksek fiyat politikas›na taraf oldu¤unu aç›klad›. Zengin petrol
yataklar›na sahip olan Kuveyt’i tarihî gerekçelerle ilhak etmek ve
Arap dünyas›n›n lideri konumuna gelmek isteyen Irak 2 A¤ustos
1990’da Kuveyt’e girdi. Irak’›n bu iflgaline karfl› aralar›nda ABD,
‹ngiltere, Fransa, Suudi Arabistan, Suriye ve M›s›r da olmak
üzere 28 ülke, askerî koalisyon oluflturdu. ‹flgal sonras›nda BM
Güvenlik Konseyi ald›¤› bir dizi kararla Irak’›n flarts›z çekilmesi-
ni ve Irak’a askerî, malî ve ticarî ambargo uygulanmas›n› istedi.
24 fiubat 1991’e dek yo¤un hava bombard›man›yla süren savafl,
bu tarihte müttefiklerin genifl çapl› bir kara sald›r›s›na geçmesiy-
le son buldu. Irak 27 fiubat’ta BM Güvenlik Konseyi’nin 12 ka-
rar›n› kabul etti¤ini aç›klad› ve 28 fiubat’ta ateflkes ilân edildi.
Birleflmifl Milletler denetimini k›rmak istedi¤i gerekçesiyle
1992-1993'te yeni bir operasyon bafllat›ld› ve sonuç elde edilin-
ce bombard›mana son verildi. ABD ve ‹ngiltere “Nükleer silâh
üretti¤i” iddias›yla 20 Mart 2003’te Irak’a girdi. Saddam Hüseyin
yönetimi y›k›ld› ve 9 Nisan 2003’te Ba¤dat düfltü.
IRAKSAK MERCEK
→
KALIN KENARLI MERCEK
IRK
, ayn› kal›tsal karakterleri tafl›yan, ayn› soydan gelme birey-
ler toplulu¤u. Hem bitkiler hem hayvanlar, hem de insanlar için
kullan›l›r. Bir baflka aç›dan ›rk, aralar›nda karakter ayr›l›¤› ne ka-
dar büyük olursa olsun, birbiriyle eflleflti¤inde do¤urgan (k›s›r
olmayan) bireyler verebilen, ayn› türe ba¤l› gruplar olarak da ta-
n›mlanabilir.
IRKÇILIK
, baz› ›rklar›n di¤erlerine, tamamen soyaçekime
ba¤l› olarak üstün olduklar›n› iddia eden politik ak›m. Çok eski
dönemlerden beri ›rkç›l›¤›n çeflitli biçimlerine rastlan›r. Bunlar
genellikle dünya çap›nda yay›lmay› amaçlam›fl ya da yay›lm›fl
antik imparatorluklarda boy vermifl, o imparatorlu¤un gerçeklefl-
tirdi¤i ak›nlar›n hakl›l›¤›n›n gerekçesi olmufltur. Bunlar Helen ›r-
k› üstünlü¤ü ya da Roma ›rk› üstünlü¤ü gibi kavramlar› yaratm›fl-
t›r. Bu ilk dünya devletlerini izleyen dönemlerde çeflitli devletler
ve devletleflmeye çal›flan kabileler, bu mücadelelerinde önemli
bir sav olarak ›rksal üstünlüklerini ileri sürmüfllerdir. 1789 Fran-
s›z Devrimi’yle belirlenen ve birçok geliflimin yan› s›ra Amerikan
‹ç Savafl›’yla da geliflen insan haklar› ve insanlar›n eflitli¤i kav-
ramlar›, bir süre için ›rkç›l›k kavram› karfl›s›nda ezici olduysa da,
sonradan meydana gelen de¤iflikliklerle birlikte ›rkç›l›k yeniden
ve hem de tarihteki en ac›mas›z biçimiyle ortaya ç›kt›. Hitler Al-
manyas› ve Mussolini ‹talyas›’nda doru¤una ulaflan ›rkç›l›k üze-
rine Adolf Hitler “Mein Kampf” (Kavgam) adl› yap›t›nda flöyle
der: “Irkç›l›k, insan ›rklar›n›n eflitli¤ine inanmaz. Üstün ›rk d›fl›n-
daki ›rklar, bu dünyay› yöneten büyük iradenin dile¤ine uygun
olarak, en iyi ve en güçlü olan›n zaferine yard›m etmek ve onun
iflini kolaylaflt›rmakla yükümlüdürler... ‹nsanl›¤›n mutlu gelece-
