‹PEKBÖCE⁄‹
338
Ça¤ boyunca da bu yol Asya’y› Avrupa’ya ba¤layan, dünya tica-
retinin dolaflt›¤› tek yol olarak kald›. Bu yola egemen olan ülke-
ler, gelip geçen kervanlardan ald›klar› vergilerle zengin oluyor-
lard›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun zenginlik kaynaklar›ndan biri
de bu yoldu. Do¤u’dan gelen kervanlarla Bat›’dan gelenler Pa-
mir geçitlerinden en önemlisi olan “Taflkule”de mallar›n› takas
ederlerdi. Buradan ayr›lan yollar, Çin’e, Hint’e ve Çinhindi’ne
ba¤lan›rd›. ‹pek Yolu’nun önemi, Ümit Burnu denizyolunun bu-
lunufluna de¤in artarak sürdü. Ümit Burnu yolunun ve Amerika
k›tas›n›n bulunuflu bu yolun önemini azaltt›. Süveyfl Kanal›’n›n
aç›lmas› ise yolun önemini tamamen yitirmesine yol açt›.
‹PEKBÖCE⁄‹
, pulkanatl›lardan, bir gece kelebe¤i (Bombyx
mori). Vücudu kaba yap›l›, yumuflak tüylüdür. Kanatlar› fazla
büyük de¤ildir. Erginlerinde hortum tamamen körelmifltir; bu
nedenle besin alamazlar. Evcil ipekböce¤inin anayurdu Çin’dir.
Diflileri 200-300 yumurta b›rak›r. Yumurtadan ç›kan t›rt›llar
tombul ve yumuflak tüylüdürler. Dut yapraklar›yla beslenirler.
6-11 hafta yaflar, bu süre içinde 5 kez deri de¤ifltirirler. 600 m.
uzunlu¤a varabilen bir tek ipek telinden ördükleri koza içinde
krizalitleflirler. Bildi¤imiz ipek bu kozalardan elde edilir. Kozalar
kaynar suya at›l›p içindeki böcek öldürülür. Sonra koza özel
yöntemlerle çözülür ve elde edilen teller bükülerek ipek ipli¤i
elde edilir. Bu ifllem yap›lmazsa böcek 18-20 gün sonra kozay›
delerek ergin kelebek hâlinde d›flar› ç›kar. Delinmifl kozalar ipek
elde etmede kullan›lmaz. As›l ipekböce¤inden baflka, kozalar›n-
dan ipek elde edilen çeflitli kelebek türleri de vard›r.
‹PEKÇ‹
,
Abdi
(1929 ‹stanbul -
1979 ‹stanbul), gazeteci ve yazar.
Ortaö¤renimini Galatasaray Lise-
si’nde tamamlad› (1948). ‹stanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde
okudu. Küçük yafllarda girdi¤i ba-
s›n mesle¤inin çeflitli dallar›nda
çal›flt›. Yeni Sabah (1948-1950),
Yeni ‹stanbul (1950), ‹stanbul
Ekspres (1950-1953) gazetelerin-
de yazarl›k, muhabirlik, sekreterlik
yapt›. Y›llarca Milliyet gazetesinin
genel yay›n müdürü ve baflyazar› olarak çal›flt› (1954-1979).
Sa¤ eylemci Mehmet Ali A¤ca taraf›ndan vurularak öldürüldü.
Bafll›ca yap›tlar›: “Afrika” (röportajlar, 1959), “‹htilâlin ‹çyüzü”
(inceleme, 1965), “‹nönü Atatürk’ü Anlat›yor” (1968), “Liderler
Ne Diyor” (1969), “Dünyan›n Dört Buca¤›ndan” (röportajlar,
1971), “Bar›fl, Demokrasi, Özgürlük” (seçme yaz›lar, ölümün-
den sonra yay›mland›, 1982).
‹PNOZ ya da H‹PNOZ
, bir insan› yar› bilinçli bir durum-
da kendinden geçirme (trans hâli), telkine daha uygun k›lma. Bu
iflleme de ipnotizma ya da hipnotizma ad› verilir. ‹pnozu bir te-
davi arac› olarak kullanan Anton Mesmer oldu¤u için, bu olay
mesmerizm olarak da adland›r›l›r. ‹pnoz yap›lan kimse, trans
hâline sokulur; ipnotizmay› yapanla o kifli aras›nda iliflki kuru-
lur ve uyutulmufl kiflide ipnoz durumuna özgü davran›fllar göz-
lenir. Kimi vücut bölümleri hissizleflir, unutulmufl an›lar canla-
nabilir. ‹pnozun temelinde, beynin bir bölümünün tekdüze bir
flekilde uyar›lmas›, inhibisyon yarat›lmas› ya da kiflinin uyutul-
mas› yatar. ‹pnoz bir tedavi arac› olarak a¤r›s›z do¤um yapt›r-
mak, ilâçla uyutmadan kimi ameliyatlar› gerçeklefltirmek, psiko-
terapi uygulamak ve hastay› baz› al›flkanl›klardan kurtarmak
için, t›pta uygulanabilir.
‹RA
, ‹rish Republican Army’nin (‹rlanda Cumhuriyet Ordusu)
bafl harflerinden yap›lm›fl k›saltma. 1919’da cumhuriyetin ilân›
s›ras›nda ‹rlandal› gönüllülerden kurulan ulusal ordu, 1921’e
kadar ‹ngiliz polis güçlerine karfl› gerilla savafl› yürüttü. Londra
Antlaflmas›’ndan (1921) sonra ikiye bölündü. Bir bölümü, yeni
kurulan ba¤›ms›z devletin ordusuna girerken öteki bölümü ge-
rilla savafl›n› sürdürdü. Tam ba¤›ms›zl›k ve birlik hedefine ba¤-
l› kald›. 1939’da yasad›fl› ilân edildi. 1969’da Kuzey ‹rlandal› Ka-
tolikler’in yan›nda Protestanlar ve ‹ngiltere’ye karfl› silâhl› ey-
lemlerde bulunmaya bafllad›. Resmî ‹RA yönetimi bar›flç› bir uz-
laflmadan yana oldu. Silâhl› eylem yanl›s› kanad› eylemlerini
sürdürmektedir.
‹RAN
(Fr. ve ‹ng.: ‹ran), Bat› Asya’da, Orta Do¤u ülkelerinden
biri. ‹ran 1.648.000 km
2
alan› ile genifl bir ülkedir. Fakat nüfu-
su bu alana göre azd›r (1997’de 61.100.000). Baflkenti Tahran
(çevresiyle birlikte 8.000.000, 1996), resmî dili Farsça (özellik-
le Azerbaycan’da olmak üzere Türkçe de konuflulur), dini Müs-
lüman’d›r. Türkmenistan, Azerbaycan, Ermenistan, Afganistan,
Pakistan, Irak ve Türkiye ile s›n›r komflusudur. Kuzeyde Hazar,
güneyde Umman Denizi ve Basra Körfezi’nde k›y›s› vard›r
(2.540 km). Kenarlar›nda genç ve yüksek da¤larla kuflat›l›r. Ku-
zeybat›dan bafllayan ve ülkeyi kuzey ve güney kenarlar›ndan çe-
viren bu da¤lar, kuzeyde Elburz, Kopet ve Horasan (en yüksek
doruk Elburzlar üzerinde Demavend 5.671 m.); güneyde, birbi-
rine paralel s›ralar hâlinde Zagroslar’d›r. Bu durum nedeniyle,
ülkenin en genifl k›sm›n› meydana getiren iç platolar, deniz et-
kisinden yoksun, kurak ve çok kuvvetli karasal iklime sahiptir
(Isfahan’da maksimum ve minimum s›cakl›k de¤erleri 41ºC ve
-20ºC’dir). Baz› kesimleri gerçek bir çöl olan (Lut, Kebir çölleri)
iç plato, son derece az ya¤›fl al›r ve akarsular bak›m›ndan fakir-
dir. Kaynaklar›n› kenar da¤lardan alan sular›n ço¤u kapal› hav-
zalarda, tuzlu batakl›klarda sona erer. Ancak baz› sular (Karun,
Ab-› Diz gibi) aç›k denize ulaflabilir. ‹ç k›s›mlardaki sular›n da¤-
lardan ovalara indikleri yerlerde, vaha niteli¤i tafl›makla birlikte,
‹ran’›n birçok tarihî kentleri yer almaktad›r. Bu kentler, geçen
yüzy›llarda kervan yollar›n›n u¤rak yerleri olarak zenginleflmifl
birer ticaret merkezi idi (Tahran, Hemedan, Isfahan, Meflhet, fii-
raz, Kirmanflah vb. gibi). Su, bütün tarihi boyunca ‹ran’›n bir
numaral› sorunu olmufltur. Yeryüzünün en eski devletlerinden
biri olan ‹ran, ilk ça¤larda güçlü ve uygar bir imparatorluktu.
Yüzy›llar boyunca çeflitli istilâlara u¤rad›; ‹ran taht› çeflitli süla-
leler aras›nda el de¤ifltirdi. Fakat bugünkü s›n›rlar› içinde bir
‹ran Devleti daima varl›¤›n› sürdürdü. Modern ‹ran tarihi
1921’de bafllar. 1997’de reformcu ak›m›n temsilcisi Muham-
med Hatemî cumhurbaflkan› seçildi. ‹ran ekonomisinin en
önemli gelir kayna¤› petroldür. 5,1 milyon ton olarak tahmin
