KARTAL
372
Erzurum ili s›n›r›ndaki So¤anl›da¤ (2.808 m.), bat› kesiminin en
yüksek noktas›d›r. Ortalama yüksekli¤i 2.000 metreyi aflan pla-
tolar, il topraklar›n›n büyük bölümünü kaplar. Erzurum-Kars
Platosu’nun do¤u kesimi, ildeki en genifl platodur. Platolar do-
¤u yönünde, Aras Irma¤› vadisi boyunca dar düzlükler yer al›r.
Yüksek vadisine oranla daha yumuflak iklimi olan bu çukur
alanlar sebze ve meyve yetifltirmeye uygundur. Kars, akarsular
aç›s›ndan zengindir. Hazar Denizi’ne dökülen Aras Irma¤› ve
onun kolu Arpaçay, en önemli akarsulard›r. ‹lde çok sert kara-
sal iklim hüküm sürer. K›fllar çok so¤uk ve kar ya¤›fll› geçer; ka-
r›n yerde kald›¤› ortalama süre 100 günü bulur. Ocak ay› ortala-
ma s›cakl›¤› -12ºC’dir. K›fl›n s›cakl›k -35ºC’nin alt›na düfler. Y›l-
l›k ortalama s›cakl›k ise 5ºC’nin alt›nda gerçekleflir. K›sa yaz
mevsiminde s›cakl›¤›n 30ºC’nin üstüne ç›kt›¤› görülür. En çok
ya¤›fl ilkbahar ve yaz›n düfler. Platolarda 500 mm’yi bulan orta-
lama ya¤›fl, alçak yerlerde 200-300 mm düzeyinde gerçekleflir.
Yükseklik ve iklimin sertli¤i nedeniyle bitki örtüsü bozk›r görü-
nümündedir. Ormanl›k alanlara, ancak baz› da¤lar›n yüksek ke-
simlerinde, 2.000-2.800 m. aras›nda rastlan›r. Bu ormanlarda
so¤u¤a dayan›kl› sar›çam en çok görülen a¤açt›r. Bozk›rlarda,
da¤ yamaçlar›nda karlar›n erimesiyle ilin en büyük zenginlik
kayna¤› hayvanc›l›k için çok elveriflli çay›rlar yeflerir ve yaz bo-
yunca tazeli¤ini korur. Kars’›n ekonomisi tar›ma dayan›r ve il
halk›n›n beflte dördü bu alanda çal›fl›r. Tar›m›n en önemli kolu
hayvanc›l›kt›r ve at besicili¤i önemli yer tutar. Ayr›ca ar›c›l›k da
geliflmifltir. Yükseklik ve iklim koflullar›n›n sertli¤i nedeniyle ta-
r›msal ürün çeflidi s›n›rl›d›r. 1968’de kalk›nmada öncelikli iller
kapsam›na al›nmas›na karfl›n Kars’ta sanayi yeterince geliflme-
mifltir. Et ve Bal›k Kurumu kombinas›, yem ve çimento fabrika-
lar› bafll›ca kamu yat›r›mlar›d›r. Özel kesimin süttozu, gravyer,
deri ve ayakkab› fabrikalar› vard›r. Küçük atölyelerde tar›m araç
ve gereçleri, kaflarpeyniri üretimi yap›l›r.
KARTAL
, kartallar›n gündüzy›rt›c›lar› alttak›m›ndan, ço¤un-
lukla k›z›l, siyah tüylü, uzun kanatl›, çok güçlü, iri bir y›rt›c› kufl
(Aquilla). Kanat aç›kl›¤› 2-2,5 metreyi bulur. Gagas› k›vr›k ve
çok kuvvetlidir. Ayaklar› tüylerle kapl›, t›rnaklar› kuvvetli ve çen-
gel biçimindedir. Yeryüzünün hemen her yerinde bulunan çok
çeflitli türleri vard›r. Yuvalar›n› yüksek, kayal›k yerlerde kurarlar.
‹ki üç yumurta yumurtlasalar da bunlardan ancak biri geliflir.
70-100 y›l kadar yaflarlar. Küçük kufllar, kuzu ve o¤lak gibi hay-
vanlarla beslenirlerse de asl›nda daha çok hasta hayvanlar› yok
ettiklerinden do¤al dengenin korunmas› bak›m›ndan önemli bir
yerleri vard›r. Bafll›ca türleri flunlard›r: fiahkartal (Aquila hali-
aca), kaya kartal› ya da alt›nkartal (A. chrysaetus), büyük ba¤›r-
gankartal (A. clanga), küçük ba¤›rgankartald›r (A. pomarina).
Ayr›ca kartalgillerden daha baflka türler de kartal ad› tafl›rlar. Ör-
ne¤in bal›k kartal› (Pandion haliaetus), kuzu kartal› (Gypaetus
barbatus), atmaca kartal› (Hieraetus fasciatus), akkafal› kartal
(Haliaetus levcocephalus), cücekartal (Hieraetus pennatus).
KARTALKAYA BARAJI,
Kahramanmarafl’a ba¤l› Pazar-
c›k’›n do¤usunda, Aksu üzerinde baraj. 1965’te yap›m›na bafl-
land› ve 1972’de hizmete girdi. Su depolama hacmi 195 milyon
m
3
; göl alan› 11,25 m
2
; sulama alan› 31.480 ha.
KAS
, liflerden oluflan ve kas›larak vücudun hareketini sa¤la-
yan organlardan her biri. Düz ve çizgili olmak üzere iki türü var-
d›r. Düz kas, uzun birhücreden oluflan tellerin bir demetidir.
Hücre içinde de telcikler ve bir tür sitoplazma olan sarkoplazma
bulunur. Hücrenin tek ve uzun bir çekirdi¤i vard›r. Düz kas is-
temsiz olarak çal›fl›r ve yaflamsal önem tafl›yan organlar› çevre-
ler. Çizgili kas hücresinin birden çok çekirde¤i vard›r. Bu hüc-
renin zar›na sarkolem denir. Sitoplazmas› düz kas›nki gibidir.
Hücre telleri yani miyofibriller çizgilidir. Bunlar› kas boyunca s›-
ralanan aç›kl› koyulu diskler oluflturur. Çizgili kaslar (kol, bacak
ve kar›n çeperi kaslar› gibi) istemli olarak hareket ederler. Yal-
n›zca miyokard denen yürek kas› çizgili bir yap› gösterdi¤i hâl-
de istem d›fl› hareket eder. Fakat çekirde¤i düz kas hücresi gibi
tektir. Kaslar çeflitli uyar›lar› almak için duyu sinirleriyle dona-
t›lm›fllard›r. Omurilikten kaslara gelen sinirler, kaslar›n hareke-
tini sa¤lad›klar› gibi, kaslar›n beslenmesini de denetlerler. Kas-
lar›n yap›s›nda dörtte üç su, ayr›ca protein, karbonhidrat, ya¤ ve
maden tuzlar› vard›r. Kas hareketi için gereken enerjiyi glikozun
yanmas›ndan sa¤lar (kimyasal enerjinin mekanik enerjiye dö-
nüflmesi). Fosfor türevleri yard›m›yla gerçekleflen kimyasal de-
¤ifliklikler kas hücrelerinin kas›lmas›na yarar. Kas›lmadan son-
ra laktik asit, kreatin ve kreatinin gibi art›k asitler oluflur. Kas›n
gücü liflerin say›s›yla orant›l›d›r. Kas normal olarak hafif gergin-
lik durumundad›r. Bu da vücudun dura¤an dengesini korur.
KASIMPATI
, bileflikgillerden bir süs bitkisi; krizantem
(Chrysanthemum indicum). Çiçekleri büyük ve katmerlidir; çok
çeflitli renkte olup açma zaman› sonbahar aylar›d›r. Tohumlar›-
n›n ayn› çeflidi vermemesi nedeniyle çelikten ya da sürgünle ye-
tifltirilir. Kumlu topraklar› sever. Papatya ve pirekapan da ayn›
cinsten iki türdür. Pirekapandan böcek öldürücü ilâç yap›l›r.
KASIR
, k›rl›k yerlerde, k›y› ya da orman içinde yapt›r›lm›fl kü-
çük hükümdar saray› ya da köflkü. Osmanl› Devleti döneminde
padiflahlar taraf›ndan özellikle ‹stanbul’da birçok kas›r yapt›r›l-
m›flt›r. Bunlar›n en ünlüleri Sadabat Kasr›, Göksu Kasr›, Aynal›-
kavak Kasr›, Tersane Kasr›’d›r. Padiflahlar k›ra ç›kmak, e¤lenmek,
avlanmak gibi amaçlarla bahar ve yaz mevsimlerinde bu kas›rla-
ra gelirlerdi. Kas›rlar çok odal›, süslü, de¤erli sanat yap›tlar›yla
donat›lm›fl olurlard›. Beylikler döneminde Konya, Kayseri gibi
Anadolu kentlerinde de yapt›r›lm›fl de¤erli kas›r örnekleri vard›r.
