MAYALAR
450
n› s›ra sanayide önemli çözücülerin (aseton, bütil alkol) elde
edildi¤i bütanol-aseton mayalanmas› da vard›r. Mayalanma, k›-
saca bakteri ve mantar metabolizmas›na özgü olup glikoz ve
öteki flekerlerin enzim katalizörlü¤ünde pirüvik asite dönüfltü¤ü
ve bunun da laktik asite indirgenerek ya da karbon dioksit ve etil
alkol verecek biçimde bozunarak önemli miktarda enerji a盤a
ç›kt›¤› bir süreçtir.
MAYALAR,
Orta Amerika’n›n K›z›lderili halk›na verilen ad.
‹.Ö. 1000 y›llar›na do¤ru bugünkü Meksika’n›n kuzey k›y›lar›n-
dan Yucatan Yar›madas›’na gelip yerleflen Mayalar, bu bölgede
Amerika K›tas›’n›n en geliflmifl uygarl›klar›ndan birini yaratt›lar.
‹.Ö. 1500 y›llar›ndan ‹.S. 317 y›l›na kadar süren “klasik öncesi
dönem”, bu tarihten 889 y›l›na kadar süren “klasik dönem” ve
‹spanyol sald›r›s›na karfl›n örgütlü direniflin kesinlikle sona er-
di¤i 1697 y›l›na kadar süren “klasik sonras› dönem” olmak üze-
re Maya uygarl›¤›, tarihî olarak üç döneme ayr›l›r. Son buluntu-
lar, klasik öncesi dönemde bile geliflmifl bir dinî ve toplumsal
yap›n›n varl›¤›n› ortaya koydu. Özellikle matematik ve astrono-
mi konular›nda Mayalar›n hayli ileri olduklar› anlafl›ld›. Kuzey
Yucatan bölgesindeki büyük din merkezlerinin varl›¤›, bu yöre-
ye ayr› bir de¤er kazand›r›r. Mayalar, yaflad›klar› bölgelere göre
de üçe ayr›l›rlar. Mayalar›n dilleri de farkl›yd› ve 250.000 km
2
’yi
bulan genifl bir alanda yafl›yorlard›. Buna ra¤men, klasik dö-
nemde Mayalar›n yaz›lar›yla takvim sistemleri, plastik sanatlar›
ve dinî simgeleriyle ilgi çekici bir uyum içindeydiler. 320 y›l›n-
da yap›ld›¤› anlafl›lan hiyeroglifle yaz›l› “Leida Tableti” bu dö-
nemden günümüze ulaflan az say›daki yap›tlar›ndan biridir. Ma-
yalar ile iliflki kuran ilk ‹spanyollar denizciydi. Mayalar, Fran-
cisco Fernandez de Cordoba’n›n yönetiminde 1517 y›l›nda
Campeche Koyu’nda karaya ç›kan bu kiflileri durdurdularsa da,
ard›ndan yeni ‹spanyol birlikleri geldi. 1527 y›l›nda ‹spanyollar
büyük ölçüde istilâ hareketine giriflti. Günümüzde Maya diliyle
konuflan kabilelerde toplam 2.000.000 kifli yaflamaktad›r.
MAYDANOZ,
ikiçeneklilerin maydanozgiller familyas›ndan,
iki y›ll›k otsu bir bitki
(Petroselinum sativum
ya da
P.
hortense).
Anayurdu Akdeniz Bölgesi’dir. Bütün organlar›n-
da eterik ya¤ ve reçineli maddeler tafl›yan salg› kanallar› bulu-
nur. Bitkiye özel koku ve tad›n› veren bu maddelerdir. Yaprakla-
r› küçük ve parçal›, çiçekleri bileflik flemsiye durumundad›r, ya-
ni birçok küçük flemsiyeler oluflturur. Yapraklar› yemek ve sala-
talara kat›ld›¤› gibi kökünden ve meyvesinden ç›kar›lan kokulu
ya¤ da eczac›l›kta kullan›l›r.
MAYIN,
insan› öldürmek ya da malzemeyi tahrip etmek ama-
c›yla yerlefltirilen patlay›c› araç. Genellikle askerî amaçla toprak
ya da su alt›na yerlefltirilen may›nlar, belli bir uyar›c› mekaniz-
mayla harekete geçen ateflleme sistemlerinin, içlerindeki patla-
y›c› maddeleri patlatmas›yla etkilerini gösterirler. Kara may›nla-
r› ço¤unlukla topra¤›n hemen alt›na gömülür. Üzerine belli bir
a¤›rl›k binince ateflleme i¤nesi kendisini tutan yaydan kurtulur
ve kapsülü ateflleyerek may›n› patlat›r. Ateflleme düzenekleri
elektrikli ya da kimyasal da olabilir. Kara may›nlar› genellikle
anti-tank ve anti-personel may›nlard›r. Baz› anti-personel ma-
y›nlar önce havaya f›rlay›p daha sonra havada patlar ve paralan-
ma etkisiyle öldürücü özelli¤ini art›r›r. Kara may›nlar› elle ya da
makineyle döflenir. Böyle döfleli araziye may›n tarlas› denir. Ta-
rama ve temizleme iflleminin zorlaflt›r›lmas› için arada sahte
may›nlar da kullan›l›r. Elektromanyetik ve mikrodalga may›n de-
tektörlerinin varl›¤›na karfl›n may›n temizleme oldukça tehlikeli
bir ifltir. Deniz may›nlar› da birkaç çeflittir. Do¤rudan temasla ya
da akustik, ›fl›k, k›z›lötesi, bas›nç dalgalar› ya da manyetik etkiy-
le patlayabilir. K›y›da kullan›lanlar kablo arac›l›¤›yla uzaktan ku-
mandal› olarak karadan patlat›l›r. Dibe demirlenerek kullan›lan
su alt› may›nlar› genellikle özel antenleri arac›l›¤›yla gemiyi (de-
nizalt›y›) fark eder ve atefllemeye geçer. Yüzey may›nlar›ysa da-
ha çok temasla patlar. Deniz may›nlar› özel gemilerle, denizalt›-
larla ya da uçaklarla döflenebilir. Denizin may›nlardan temizlen-
mesi may›n tarama gemileriyle yap›l›r.
MAYOZ,
efleysel üreme hücrelerinde görülen bölünme biçi-
mi; redüksiyon bölünmesi. Mitoz bölünmeden farkl› olarak,
normal hücrede (2n) olan kromozom say›s›, mayoz bölünme
sonucunda yumurta ve sperma hücrelerinde (n)’e iner ve bu iki
(n) kromozomlu hücrenin birleflmesiyle meydana gelen yeni
canl›da kromozom say›s› ana ve babada oldu¤u gibi tekrar (2n)
olur. Oysa mayoz bölünme olmasayd›, her döllenme olay›ndan
sonra yeni canl›n›n kromozom say›s› iki kat artacakt›. Bu bölün-
me biçiminde, önce hücre çekirde¤i flifler ve kromatin, kromo-
zom denen ipliksi görünüflteki yap›lara çevrilir. Sonra kromo-
zomlar iki efl (homolog) kromozom s›ras› hâlinde dizilir, efl kro-
mozomlar karfl›l›kl› olarak birbirlerine yaklafl›p kavuflur ve sar›-
l›rlar. Böylece çekirdek zar› eridi¤inde kromozom say›s› yar›ya
inmifl görünür. Bu kromozomlar hücrenin ekvator bölgesinde
toplan›rlar. Sonra efller birbirinden ayr›larak, i¤ iplikleri üzerin-
de bir kromozom s›ras› (n) bir kutba, öbür kromozom s›ras› da
öbür kutba çekilir. Hücre plazmas› da ortadan bo¤ularak ikiye
bölünür. Böylece her birinde efl kromozom s›ralar›ndan biri bu-
lunan (n) r kromozomlu iki efleysel hücre meydana gelir. Daha
sonra bu (n) kromozomlu iki efleysel hücre mitozla ikiye bölü-
nür ve (n) kromozomlu dört efley hücresi oluflur.
MAZHAR OSMAN
→
USMAN, Mazhar Osman
MAZI DA⁄I,
Güneydo¤u Anadolu’da Mardin efli¤inin do¤u
kesimi. Eskiden bu da¤lara “Masius mons”, daha sonra “‹zala”
ad› verilmiflti. En yüksek yeri 1.250 m.
MAZOH‹ZM
ya da
MAZOfi‹ZM,
ac›dan haz duymayla ve
ac›y› aramayla kendini gösteren ruhsal bozukluk. Ad›n› Avustur-
yal› romanc› Sacher-Masoch’dan al›r ve onun romanlar›ndan
esinlenerek ortaya at›lm›flt›r. Mazohist olan kifli, cinsel doyuma
ulaflmak için ac› çekmek ister (k›rbaçlanma, dövülme vb.), her
tür iflkence peflindedir. Mutlak bir “sahip”in her türlü kaprisine
bedeni ve ruhu ile ba¤l› olmak, en büyük iste¤idir. ‹stenilen ac›,
ruhsal (a¤›r hakaret, afla¤›lanma) ya da fiziksel (k›rbaçlanma
vb.) olabilir.
MECAZ,
bir sözcü¤ün gerçek anlam›ndan baflka bir anlam-
da kullan›lmas›. Sözcüklerin ya da sözcük kümelerinin gerçek
