T‹MUR
623
m›flt›r. Büyük üstatlar›n resimlerini gerek el ve gerek mekanik
yöntemlerle kopya ederek aynen yapmak suretiyle elde edilen
nüshalar›na da t›pk›bas›m denir. T›pk›bas›m ile, büyük halk kü-
tüphanelerindeki elyazmalar›, haritalar, desenler, estamplar gibi
de¤erli yap›tlar›n korunmas› sa¤lanm›flt›r. Hemen her ünlü kü-
tüphanede bir t›pk›bas›m bölümü bulunur. ‹lk t›pk›bas›m› 17.
yüzy›lda Jean Mobellon gerçeklefltirmifltir. O tarihten beri, t›p-
k›bas›m için litografya, fotolitografya, heliogravür, fototipi, si-
miligravür kullan›lmaktad›r.
TIRPANA,
iri ve y›rt›c› bir kemikli bal›k, rina
(Raja ba-
tis).
Boyu 2,5 m.yi, a¤›rl›¤› 75 kg.› bulanlar› vard›r. Yan kanat-
lar› vücuduna yap›fl›k, kuyru¤u uzun, rengi koyu zeytin yeflilidir.
Dikensiz ve pulsuzdur. Bazen s›rt›nda beyaz lekeler bulunur.
Kuzey denizlerinde, kuma gömülü olarak yaflar. Eti lezzetlidir.
T‹BET,
Güneybat› Çin’de, özerk bir eyalet. Kuzeyde Sinkiang
(Do¤u Türkistan) ve Tsinghai, do¤uda Seçvan, güneydo¤uda
Yunnan eyaleti ve Birmanya, güneyde Hindistan, Nepal, Bhutan
ve S›kk›m ve bat›da yine Hindistan ile s›n›rlan›r. Yüzölçümü
1.217.300 km
2
, nüfusu 2.079.000, merkezi Lhassa’d›r. Dünya-
n›n en yüksek ve en genifl platosudur. Ortalama yüksekli¤i 4.800
m., en derin vadilerin tabanlar› bile 3.500 m.den fazlad›r. Üze-
rindeki da¤lar 7.000 m.yi aflarlar. Kuzeyinde Kunlun Da¤lar› ile
s›n›rlanan Tibet, güneyde Tsangpo Vadisi ile (Yukar› Brahma-
putra) Nepal, Hindistan ve Bhutan’dan ayr›l›r. Bu vadinin güne-
yinde Himalayalar uzan›r. Birçok Güney Asya ›rmaklar›n›n kay-
nak alan›d›r ve üzerinde çok say›da göl bulunur. Derin vadi ta-
banlar›nda hayvanc›l›k yap›l›r, baz› tah›l türleri yetifltirilir.
→
Ç‹N
T‹FO,
karahumma ad›yla da bilinen, ateflli ve çok tehlikeli bir
ba¤›rsak hastal›¤›. Etmeni basil tipinde bir bakteridir
(Salmo-
nella typhi).
‹lk ça¤lardan beri bilinen bu hastal›k kirli su ve
sebzelerle bulafl›r. Mikrop vücuda do¤rudan do¤ruya mide yo-
luyla girer. Ba¤›rsaktaki lenf damarlar› yoluyla da kana kar›fl›r.
Bulafl›c› bir hastal›kt›r. Yay›lmas›nda tifolu hastalar önemli bir
rol oynar. Su tesisat›n›n bozuk oldu¤u yerlerde suya kar›flan ti-
fo mikroplar›n›n açt›¤› salg›nlar felâket hâlini al›r. Klinik belirti-
leriyse nöbet hâlinde gelen atefl, sinir ve ba¤›rsak bozukluklar›,
dalak büyümesi ve kar›ndaki mercimek büyüklü¤ündeki lekeler-
dir. Mikrobun kuluçka süresi 5-10 gün aras›d›r. Tifonun en bü-
yük tehlikesi de ba¤›rsak delinmesidir. Bu tehlikeli hastal›ktan
korunma yollar›ndan en önemlisi tifo afl›s› olmakt›r. Özellikle
salg›nlar s›ras›nda mutlaka herkesin afl› olmas› gerekir. Tifolu
bir hastan›n tedavisi kesinlikle hastanede yap›lmal›d›r. Tedavi-
de perhizin rolü büyüktür. Ampisilin ve kloramfenikol içeren
antibiyotiklerin kullan›lmas›yla eskiden %12 olan tifodan ölüm
oran› günümüzde %2-3’e düflmüfltür. Tifonun hafifi paratifo da
tifoya çok benzer. Hastal›k titreme ve bafl a¤r›s› ile bafllar. Tifo-
da görülen pembe döküntüler paratifoda da görülür. Paratifo, ti-
fodan daha k›sa sürer. Paratifo için de tifoda uygulanan tedavi
fleklinin ayn›s› uygulanmal›d›r.
T‹FÜS,
ateflli ve tehlikeli bir hastal›k, lekelihumma. Etmeni
Riketsiya grubundan bir mikroptur. Tifüs, bulafl›c› ve salg›nlara
yol açan bir hastal›kt›r. Bitlerle tafl›n›r. Tedavi edilmeyen hasta-
larda ölüm oran› %40’t›r. Kötü beslenme ve enfeksiyonlara kar-
fl› daha az dayan›kl› olunmas› bu hastal›¤›n savafl vb. ola¤anüs-
tü durumlarda daha kolay ortaya ç›kmas›na neden olur. Örne¤in
I. ve II. Dünya Savafllar› s›ras›nda büyük salg›nlar görüldü.
1944-1945 y›llar›nda hastal›¤›n Rusya, Fransa, Polonya ve ‹tal-
ya’n›n kuzeyini sard›¤› s›rada, Amerikal›lar›n buldu¤u DDT, bit-
leri yok ederek bu büyük salg›n›n daha fazla genifllemesini ön-
ledi. DDT’nin bulunmas›yla hastal›k azalmaya bafllad›. Ayr›ca
antibiyotikler de tifüs salg›nlar›n›n önlenmesinde büyük bir afla-
ma sa¤lad›. Tifüs, bilinç ve bellek bulan›kl›¤›yla bafllar. Ard›n-
dan fliddetli bafl a¤r›s›, atefl ve deride k›rm›z› döküntüler görü-
lür. Hastal›k çok fliddetliyse inmeler, sa¤›rl›k ve damar t›kanma-
lar› ortaya ç›kabilir. ‹kinci ve üçüncü haftalarda hasta ya ölür ya
da ateflin düflmesiyle iyileflmeye bafllar. Tetrasiklin ve kloram-
fenikol içeren antibiyotiklerle yap›lan tedavi ço¤u kez hastay›
ölümden kurtar›r. Ayr›ca yat›flt›r›c› ilâçlar ve oksijen de verilme-
lidir. Bu hastal›ktan korunman›n bafl koflulu temizlik kurallar›na
uymakt›r. Bir kez tifüse yakalananlar sonradan bu hastal›¤a kar-
fl› ba¤›fl›kl›k kazan›rlar.
T‹MUR
(1336 Kefl-1405 Otrar),
Timur ‹mparatorlu¤u’nun kurucu-
su. Mo¤ol Barulas Aflireti baflkan-
lar›ndan Emir Turagay’›n o¤ludur.
Annesi Tekina Hatun’dur. Gençli-
¤inde, bir savaflta aya¤›ndan yara-
lanarak topal kald›¤› için “Timur-
lenk” (Aksak Timur) diye an›lmaya
bafllad›. Timur’un yaflad›¤› ça¤da
Ça¤atay Hanl›¤› iç kar›fl›kl›klarla
sars›lmaktayd›. Bu kar›fl›kl›klardan
yararlanmak isteyen, Do¤u Türkis-
tan’da egemenlik süren Tu¤luk Timur Han, Maveraünnehir’e
girdi. Timur, Tu¤luk Timur’un hizmetine geçti. Kefl flehri ve çev-
resi Tu¤luk Timur taraf›ndan Timur’a verildi. Bir süre sonra
Tu¤luk Timur, o¤lu ‹lyas Hoca’y› Maveraünnehir’e han atay›nca,
Timur’u da onun emrine verdi. Ancak ‹lyas Hoca’n›n emrindeki
di¤er beylerle geçinemeyen Timur, kay›npederi Emir Hüseyin
ile birlikte Harizm dolaylar›na çekildi. Babas› Tu¤luk Timur’un
yerine han olan ‹lyas Hoca’n›n kuvvetlerini yenerek Semerkant’a
girdi (1364). Bir süre sonra, kay›npederi Emir Hüseyin’i de yen-
di ve “Ulu¤ Bey” unvan›n› ald›. En güçlü Ça¤atay emirlerinden
olan Kamerüddin’i yenerek (1376), Orta Asya’n›n en güçlü emi-
ri durumuna yükseldi. Bu s›rada Alt›norda emirlerinden Tokta-
m›fl, Timur’a s›¤›nd›. Böylelikle Timur, Alt›norda ifllerine kar›fl-
mak olana¤›n› buldu. 1380 y›l›nda Horasan bölgesi Timur’un
egemenli¤ine girdi. 1388’de Irak-› Acem, Tebriz, Nahç›van,
Gürcistan, Tiflis ve baz› Do¤u Anadolu kentleri Timur taraf›ndan
ele geçirildi. Ancak Azerbaycan konusunda Timur ile Toktam›fl
Han’›n aras› aç›ld›. Timur, 1389 y›l›nda Alt›norda üzerine yürü-
dü, Toktam›fl’› a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›. 1391 y›l›nda, Toktam›fl
ikinci kez a¤›r bir yenilgiye u¤rad›. Bu baflar›lar›ndan sonra
1392’de yeniden ‹ran’a giren Timur, fiiraz, Kirman ve Ba¤dat’›
ele geçirdi. Ba¤dat’tan Do¤u Anadolu yoluyla Tiflis’e geldi ve
buradan Alt›norda üzerine yürüdü. Terek Irma¤› k›y›lar›nda Tok-
