TUNUS
631
çöküntü ovas›na girer; burada genifl menderesler çizerek Buda-
peflte’nin içinden geçer. Bu s›rada güneye dönen ›rmak Belg-
rad’dan geçer ve Karpatlarla Balkanlar aras›nda Demir Kap›lar›
(büyük hidroelektirk baraj›) aflar. Yeniden bat›-do¤u do¤rultusu-
na döndükten sonra Bulgar platolar›n› Romanya’n›n Eflâk ova-
s›ndan ay›r›r ve Dobruca k›y› platosunu kuzeyden çevirdikten
sonra, bal›kç›l›¤›n çok yo¤un oldu¤u 3.750 km
2
geniflli¤inde
büyük bir deltayla, üç koldan (Kilia, Sulina ve Sfintu Gheorghe)
Karadeniz’e dökülür. Avrupa topraklar›n›n onda biri geniflli¤in-
deki bir alana akaçlayan ve eriyen buz ve kar sular›yla beslenen
Tuna’n›n aralar›nda Enns, ‹nn, Morav (Çek) Drav, Tisza, Sav,
Morav (S›rp), Olt, Siret ve Prut’un da bulundu¤u birçok kolu
vard›r. Irmak, dokuz devletin topraklar›n› aflar veya s›n›r› boyun-
ca akar (Almanya, Avusturya, Slovakya, Macaristan, H›rvatistan,
S›rbistan, Bulgaristan, Romanya, Ukrayna). Büyük bir geçit yo-
lu olarak tarih boyunca önemli bir rol oynam›flt›r. Paris Antlafl-
mas› (1856) ›rmak üzerinde serbest tafl›mac›l›k ilkesini getirmifl,
ama Belgrad Sözleflmesi (1948) Tuna üzerindeki trafi¤i ›rma¤a
k›y›s› olan ülkelerin (Almanya d›fl›nda) denetimine vermifltir.
TUNCA,
盤›r›n›n büyük bölümü Bulgaristan’da, küçük kesi-
mi de Türkiye’de kalan ›rmak. Meriç’in en önemli koludur. K›-
zanl›k’›n bat›s›nda, Balkan Da¤lar›ndan do¤ar, önce do¤u, son-
ra güney yönünde akar. Edirne’de Meriç’e kar›fl›r. Uzunlu¤u
yaklafl›k 260 km.
TUNCEL‹,
Do¤u Anadolu’nun Yukar› F›rat bölümünde il ve
bu ilin merkezi olan kent. Kuzeyde Erzincan, do¤uda Bingöl ve
Elaz›¤, güneyde Elaz›¤, bat›da Malatya illeriyle s›n›rlan›r. Do¤u
Anadolu’nun en engebeli illerinden biridir. Bu durumu, bölge-
nin en yüksek doruklar›n›n bu il içinde kalmas›ndan de¤il, fakat
ova ve plato düzlüklerinin azl›¤›ndan ileri gelir. ‹lin bu topogra-
fik özelli¤i, ulafl›m ve tar›m hayat›nda etkili olmufltur. En önem-
li da¤ s›ras›, ilin kuzeybat›s›nda, Erzincan s›n›r› üzerindeki Mun-
zurlar ve bunlar›n do¤u uzant›s›n› oluflturan Mercan ve Ba¤›rpa-
fla da¤lar›d›r. Bu s›ralar üzerinde baz› doruklar 3.000 m.yi aflar.
‹lin hemen bütün kuzeyini kuflatan bu s›ralardan, güneye, bugün
do¤u-bat› yönünde genifl bir göl oluflturan Keban Baraj›’n›n ku-
zey k›y›lar›na do¤ru, derin vadilerle parçalanm›fl bir yöre yay›l›r.
‹lde en genifl yeri kaplayan bu yöre, Munzurlar’dan gelen Mun-
zur Suyu ile, kaynaklar›n› ilin do¤u s›n›r› d›fl›nda, Bingöl-Kara-
bo¤a ve fieytan Da¤lar›’ndan alan Peri Suyu ve kollar› taraf›ndan
yar›lm›flt›r. Bafll›ca ova düzlükleri de Keban Gölü’nün kuzeydo-
¤usundaki bir körfeze kar›flan bu iki su üzerindedir. Tunceli’nin
iklimi k›fllar› oldukça sert ve uzun sürer, yazlar›, özellikle çukur
ova ve vadi zeminlerinde oldukça s›cak karasal bir iklim niteli¤i
tafl›r. Y›ll›k ya¤›fl tutarlar› genellikle yüksek ve 1 m.nin üstünde-
dir. Tunceli yeni bir ildir. Cumhuriyet’ten önce, bugünkü Tunce-
li ili yerinde Elaz›¤’a ba¤l› Dersim sanca¤› bulunuyordu (merke-
zi Hozat). Bu sancak topraklar› daha sonra Elaz›¤ ve Erzincan il-
lerine eklenmifl, fakat 1937’de ayn› yerde bugünkü Tunceli ili
kurularak Kalan adl› küçük bir yerleflme, ilin merkezi olarak se-
çilmifltir. Munzur Çay› k›y›s›nda bulunan eski Kalan (bugün ilin
ad›n› tafl›r), daha 1940’ta 1.000’den az nüfusluydu. 1997’deki
nüfusu 26.284 olmas›na ra¤men yine de Türkiye’nin en az nü-
fuslu il merkezlerinden biridir. Oysa ilin alan› az çok genifltir
(7.954 km
2
). Ekonomi bak›m›ndan Türkiye’nin en geri kalm›fl il-
lerinden biridir. Baz› el sanatlar› (kilim gibi); kereste ve sütten
masul besin imalathaneleri d›fl›nda, endüstri kurulmam›fl oldu-
¤u gibi, tar›msal üretimler de azd›r. Ekonominin en ileri kolunu
hayvanc›l›k oluflturur. Endüstri bitkilerinden flekerpancar› yetifl-
tirilir. Meyve-sebze üretimi di¤er illerle karfl›laflt›r›lamayacak
denli azd›r. Tunceli ili ulafl›m bak›m›ndan oldukça geri kalm›flt›r.
Demiryollar›ndan hemen hemen yararlanamaz. Kuzeyde Pülü-
mür ilçesi, do¤uya uzanan demiryoluna yak›n tek ilçe merkezi-
dir. Bafll›ca karayolu, kuzeyde Erzurum-Erzincan flosesini, gü-
neyde Elaz›¤-Bingöl flosesine ba¤layan ve il topraklar›n› (il mer-
kezi üzerinden) kuzey-güney yönünde kesen anayoldur. ‹lin he-
men tüm ilçe merkezleri bu yola ba¤lan›rlar. Fakat bütün bu yol-
lar yüksek geçitlerden aflar, derin vadileri izler ve çok dönemeç-
lidir ve k›fl mevsiminde çok kez ulafl›ma kapal› kal›rlar. Öte yan-
dan Keban baraj gölü, Tunceli il merkezi ve baz› ilçelerinin gü-
ney komflusu Elaz›¤ iliyle yol ba¤lant›s›n› güçlefltirmifltir.
TUNÇ,
bak›r ve kalaydan oluflan alafl›m, bronz. Çok eskiden
beri (‹.Ö. 4000) bilinir. Eskiden alet ve silâh yap›m›nda kullan›-
lan tunçtan günümüzde daha çok makine parçalar› ya da heykel
yap›m›nda yararlan›l›r. Adi tunç (% 88-96 Cu, % 4-12 Sn), ko-
yu yeflil renkli bazik bak›r karbonat (patina) ile kapl›d›r. Bundan
çan, heykel, kap› süsleri vb. yap›l›r. Tunca sertlik kazand›rmak
ve kolay ifllenmesini sa¤lamak için baflka metaller de (alümin-
yum, demir, kurflun, çinko, fosfor vb.) kat›l›r. Baz› tunçlarda (ör-
ne¤in alüminyum tuncu) hiç kalay bulunmaz. Alüminyum tun-
cu (% 89 Cu, % 11 Al) çok hafif, esnek ve kopmaya karfl› daya-
n›kl›d›r. Alt›n sar›s› renginde olup kararmaz; ev eflyas›, süs efl-
yas› ve yay yap›m›nda kullan›l›r. Fosfor tuncu sürtmeye ya da
kimyasal etkenlere ba¤l› afl›nmaya çok dayan›kl›d›r; bundan su-
pap ve piston yataklar› yap›l›r. Mangan tuncu çok dayan›kl› olup
gemi pervanesi ve diflli çarklar için elveriflli bir malzemedir. Si-
lisyum tuncu (% 95-98 Cu, % 2-5 Si) kolayl›kla tel hâline ge-
tirilebilir; iyi bir iletkendir ve telgraf teli yap›m›nda kullan›l›r.
TUNDRA,
Kuzey Kutup Bölgesi’nde rastlanan bitki örtüsü ve
bu bitkilerle kapl› genifl alan. Likenler, yosun, bodur a¤açlar ve
küçük çal›lardan oluflan bir bitki örtüsüdür. Ya¤›fl›n az olmas›,
orman örtüsünün geliflmesini engeller; donma nedeniyle bitki-
lerin kökleri derinlemesine de¤il, enlemesine geliflir. Büyüme
döneminin k›sal›¤› tundra bitkilerinin geliflmesini uzat›r. Örne-
¤in, yapraklar› ancak 2-3 y›lda olgunlaflabilir.
TUNUS
(Fr.: Tunisie, ‹ng.: Tunisia), Kuzey Afrika’da devlet.
Akdeniz k›y›s›nda, Cezayir ve Libya aras›nda yer al›r. Yüzölçü-
mü 164.150 km
2
, nüfusu 9.497.000 (1997), baflkenti Tunus,
öteki önemli kentleri Sfaks, Sus, Bizerte, K›rvan (Kairouan), Ga-
bès, Gafsa ve Menzel Bourguiba’d›r. Resmî dili Arapça, dini
Müslümand›r. Ortada, genifl k›sm› fiot ad› verilen tuzlu, s›¤ göl
ve batakl›klarla kapl› alçak bir bölge Tunus’u fizikî ve beflerî ko-
flullar› farkl› iki k›sma böler: Kuzey ve Güney Tunus. Kuzey Tu-
nus’un, kuzey ve bat› kesimleri da¤l›kt›r; az çok ya¤›fl al›r ve yer
yer ormanla örtülüdür. Ülke nüfusunun büyük bölümü burada
toplanm›flt›r. Do¤u k›y›s›nda üç körfez yer al›r. Tunus Körfezi
güneydo¤udan Bon Burnu Yar›madas› ile kapan›r. Daha güney-
