TÜRBÜLANSLI AKIfi
633
edilen renkli bileflikler emdirilmifl bir süzgeç k⤛d›d›r. Özel ya-
p›ml› turnusol k⤛tlar› kullan›larak, yap›mc›s›n›n katalo¤unda
verdi¤i standart renk tonlar›n›, turnusol k⤛d›n›n ald›¤› k›rm›z›
ve mavi tonlarla karfl›laflt›rmak yoluyla çözeltilerin pH de¤erleri
de bulunabilmektedir.
TURUNÇ,
turunçgillerden bir a¤aç
(Citrus aurantium)
ve bunun portakal› and›ran, suyu ac›mt›rak meyvesi. Anayurdu
Do¤u Asya’d›r. Meyvesinin kabu¤u portakaldan daha koyu
renkli, pütürlü ve ac›d›r. Çiçeklerinden ve kabu¤undan ç›kar›lan
esans kokuculukta ve ilâç sanayiinde kullan›l›r. Ayr›ca meyvesi-
nin kabu¤undan reçel, suyundan flurup yap›l›r. Türkiye’de Ak-
deniz ve Ege bölgelerinde yetifltirilir; 1980’de 12.000 ton turunç
elde edilmifltir.
TUTKAL,
deri ve k›k›rdak gibi hayvansal maddelerden ç›ka-
r›lan ya da yapay olarak elde edilen; tahta, k⤛t gibi fleyleri ya-
p›flt›rmaya yarayan madde. Tutkal genellikle sar›mt›rak kahve-
rengi ve yar› saydam olur. Levha ve boncuk fleklinde yap›l›r.
Suyla kaynat›larak koyu bir s›v› hâlini al›r. So¤uk suda erimez.
TUZLA,
yemek tuzunun elde edildi¤i iflletme. ‹klimi, suyun
buharlaflmas›na elveriflli olan yerlerde deniz ya da göl k›y›lar›n-
da tuzlalar kurulur. Tuzlalar, kilden yap›lm›fl, birbiriyle ba¤lan-
t›l› genifl tavalar hâlindedir. Bu tavalar›n her biri, yerine göre
100-5.000 m
2
’ye kadar bir alan kaplar. Sular önce birinci tava-
lara, ya kendili¤inden ak›t›larak ya da tulumbalarla emilerek
doldurulur. Böylece, günefl ve rüzgâr›n etkisiyle suyun yo¤un-
lu¤u kendili¤inden artarken demir hidroksit, kalsiyum karbonat
ve kil ayr›l›r. Sonra tuz, gereksiz maddeleri de giderilerek, as›l
tuz havuzlar›na al›n›r. Burada su buharlaflarak, yo¤unl¤u daha
da artar, sonunda dipte kal›n bir tuz tabakas› kal›r. Bu tuz rafine
edilerek piyasaya sunulur.
TÜBERKÜLOZ
→
VEREM
TÜB‹TAK
(Türkiye Bilimsel ve Teknik Araflt›rma Kurumu),
1963 y›l›nda özel bir yasayla kurulmufl olan, Baflbakanl›¤a ba¤-
l› bilimsel kurulufl. TÜB‹TAK’›n kurulufl amac›, pozitif bilimler
alan›nda temel ve uygulamal› araflt›rmalar› gelifltirmek, teflvik
etmek ve düzenlemektir. Kurum birçok birimden meydana gel-
mifltir. Temel birimlerden biri Bilim Kurulu’dur. Bilim Kurulu,
befli matematik, fizik ve biyoloji; dördü uygulamal› bilimler ala-
n›nda yap›t, araflt›rma ve bulufllar›yla tan›nm›fl; biri kamu iktisa-
dî kurulufllar›nda, biri özel sanayi kesiminde uygulamal› araflt›r-
malar›yla tan›nm›fl kifliler aras›ndan seçilen on bir kifliyle bir ge-
nel sekreterden oluflur. Bu kurulun görevleri aras›nda çal›flma
ilkelerini saptamak, programlar› haz›rlamak, araflt›rma gruplar›-
n› oluflturmak, genel sekreterleri seçmek, enstitüleri kurmak ve
çeflitli alanlarda yürütülen çal›flmalar› izleyip denetlemek say›la-
bilir. TÜB‹TAK’›n kurdu¤u çeflitli bilimsel alanlarda çal›flmalar
yapan araflt›rma gruplar›n›n bafll›calar› flunlard›r: Matematik, fi-
zik ve biyolojik bilimler, mühendislik, t›p, veterinerlik ve hay-
vanc›l›k; tar›m ve ormanc›l›k, bilim adam› yetifltirme. Ayr›ca ku-
rum, e¤itim alan›nda çeflitli kademelerde burslar verir, kurslar
açar, yay›nlar ç›kar›r ve yar›flmalar düzenler. Bilim Ödülü, Tefl-
vik ve Hizmet Ödülü verir.
TÜKÜRÜK,
kulak alt›, dil alt› ve çene alt› tükürük bezlerinin
a¤za akan salg›s›. Bu üç tükürük bezi de ayr› türden tükürük sal-
g›lar. Bunlar›n kar›flmas› karma tükürü¤ü meydana getirir. Kuru
besinleri ›slatarak lokman›n yutulmas›n› kolaylaflt›r›r. A¤za al›-
nan maddeleri eriterek daha fazla tat almay› sa¤lar. Karma tükü-
rü¤ün günde salg›lama miktar› 300-1.000 gramd›r. Hastal›k söz
konusu oldu¤unda bu miktar azal›r ya da ço¤al›r.
TÜMLEÇ,
eylemin (yüklemin) anlam›n› çeflitli yönlerden
tümleyen ve herhangi bir ad durumunda bulunan ya da ilgeç
alan ad ya da tamlama. Tümleç, cümlede yüklemin anlam›n› tür-
lü yönlerden tamamlayan sözcüktür. Tümleç yer tamamlay›c›s›
ve eylemin yerini, yönünü gösteren cümle ögesidir. Ad cinsin-
den bir sözcük ya da söz grubu olan bu öge, eyleme, yer ve yön
ekleri olan ad›n -e, -de, -den halleriyle ba¤lan›r. Tümleçler; do-
layl› tümleç ve belirteç tümleci olmak üzere ikiye ayr›l›r. Dolay-
l› tümleçler, cümlelerde ad›n -e, -de, -den hallerinde görülür. -e
tümleci hareketin kendisine yöneldi¤ini, kendisine do¤ru yak-
laflt›¤›n›; -den tümleci hareketin kendisinden uzaklaflt›¤›n› bildi-
rir. Belirteç tümleçleri, yüklemin anlam›nda zaman, neden, araç,
üstünlük, birlik ve beraberlik bak›m›ndan de¤ifliklikler yapar.
Bulundu¤u cümlelerde (ile, için, -den önce, -e kadar) gibi il-
geçlerle kullan›l›r.
TÜMLER AÇI,
bir aç›yla topland›¤›nda o aç›n›n ölçümünü
90º yapan aç›. Örne¤in 60º ‘lik bir aç›, 30º ‘lik bir aç›n›n tümle-
yenidir.
TÜMÜLÜS,
üzeri toprak ya da tafl y›¤›n›yla örtülmüfl mezar.
‹lk Ça¤’da özellikle ünlü devlet adamlar› ve komutanlar mezar-
lara eflyalar›yla birlikte gömülürler, bu arada yanlar›na de¤erli
süs eflyalar› da konurdu. Bu ölülerin daha sonra rahats›z edil-
memeleri için de mezarlar›n üstleri toprak ya da tafl y›¤›nlar›yla
örtülürdü. Tümülüslerin belirli bir yükseklikleri yoktu. Daha çok
ölünün önemine göre çeflitli yüksekliklerde olabilirlerdi.
TÜRBE,
genellikle ünlü bir kimse için yapt›r›lan ve içinde o
kimsenin mezar› bulunan yap›. Baz› türbelerde, o ünlü kiflinin
ailesinin de mezarlar› bulunur. Türbeler ço¤u zaman mimarî de-
¤eri yüksek olan güzel yap›lard›r. Bölge ve devirlere göre de¤i-
flik tipte türbeler yap›ld›. Örne¤in Anadolu’daki Selçuklu türbe-
leri, bazen dört köfle bazen de silindir biçimlidir. ‹ran’daki Sel-
çuklu türbeleri tu¤ladan yap›lm›flt›r ve ayn› malzemeyle süslen-
mifltir. Anadolu’daki Selçuklu türbeleri de genellikle kesme süs-
lemeli kesme taflla kaplanm›flt›r.
TÜRB‹N,
hareket hâlindeki bir ak›flkan›n kinetik ve/veya ›s›
enerjisini do¤rudan do¤ruya dönme enerjisine dönüfltüren ma-
kine. Bafll›ca iki çeflittir. “‹mpulslu türbin”de ak›flkan, bir dizi
memeden püskürerek bir rotor çevresindeki kanatlara çarpar ve
rotora ba¤l› türbin milinin dönmesini sa¤lar. Tepkili türbinde
ise türbin mili, çevresindeki memelerden ya da meme biçimli
kanatlardan ak›flkan›n püskürmesi s›ras›nda meydana gelen
tepkiyle döner. ‹lk buhar türbinlerini 1880’lerde ‹ngiliz mühen-
disi Charles A. Parsons gerçeklefltirdi.
TÜRBÜLANSLI AKIfi,
bir ak›flkan›n herhangi bir nokta-
