TÜRK‹YE
636
rakkiperver Cumhuriyet F›rkas› (1924-1925) ve Serbest Cumhuri-
yet F›rkas› (1930) giriflimleri sonuç vermedi. Bununla birlikte, top-
lumda, çok partili sisteme geçifl yönünde demokratik bir e¤ilim
vard›. Atatürk’ün ölümünün (10 Kas›m 1938) ard›ndan ‹smet ‹nö-
nü cumhurbaflkanl›¤›na seçildi. K›sa süre sonra patlak veren II.
Dünya Savafl›, Türkiye s›n›rlar›na kadar dayand›¤› hâlde, Türkiye
Cumhuriyeti bu savafl›n d›fl›nda kald›. 1946’da Demokrat Parti’nin
kurulufluyla çok partili siyasî döneme girildi. 1950 seçimlerinde
Demokrat Parti iktidar oldu ve Celâl Bayar cumhurbaflkanl›¤›na
seçildi. Halk›n genifl deste¤iyle iktidara geçen Demokrat Parti, bir
süre sonra, Atatürk ve ‹nönü dönemlerinin ekonomi politikas›n›
b›rakarak, d›fl yard›mlar ve yabanc› sermaye yat›r›mlar›na dayanan
bir kalk›nma yolu izlemeye koyuldu. Kore Savafl›’na asker gönde-
rildi ve NATO’ya üye olundu. Yürütülen ekonomik uygulamalar,
k›sa sürede bir ekonomik bunal›ma yol açt›. Bu durumun yaratt›¤›
tepkilerden çekinen iktidar, özgürlükleri k›s›tlayarak bask›c› bir po-
litika izlemeye bafllad›. Özellikle ‹stanbul ve Ankara’da yo¤unlaflan
gösterilerin ard›ndan, Türk Silâhl› Kuvvetleri, Demokrat Parti ikti-
dar›na son verdi ve Millî Birlik Komitesi yönetime el koydu (27
May›s 1960). Demokrat Parti kapat›ld›. Adnan Menderes (baflba-
kan), Fatin Rüfltü Zorlu (d›fliflleri bakan›) ve Hasan Polatkan (ma-
liye bakan›), yarg›lanmalar› sonucunda idam edildiler. Kurucu
Meclis’in haz›rlad›¤› yeni anayasa, halk›n onay›n› ald› (1961). Ya-
sama, yürütme ve yarg› erklerinin birbirinden ayr›ld›¤› çok partili
yeni bir parlamenter düzene geçildi. Temel kifli hak ve özgürlükle-
ri güvence alt›na al›nd›; sendika kurma ve grev haklar› tan›nd›; ba-
s›n özgürlü¤ü sa¤land›. Ekonomik alanda plânl› kalk›nma ilkesi
benimsendi. Genifl bir siyasî yelpazede yeni partiler kuruldu, 1961
Anayasas›’n›n güvencesi alt›nda seçimler yap›ld›. Cemal Gürsel,
Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan cumhurbaflkanl›¤›na se-
çildi. Partilerin hiçbiri ço¤unlu¤u sa¤layamad›¤›ndan, 1965 genel
seçimlerine dek dört ayr› koalisyon hükümeti oluflturuldu. 1965
seçimlerinde ço¤unlu¤u sa¤layan Adalet Partisi tek bafl›na hükü-
meti kurdu. 1966’da Cumhurbaflkan› Gürsel’in ölümü üzerine
Cevdet Sunay cumhurbaflkanl›¤›na seçildi. Adalet Partisi, 1969
seçimlerinde ço¤unlu¤u sa¤lad›. Ancak siyasî ve ekonomik uygu-
lamalara karfl› artan toplumsal tepkilerin ard›ndan, 12 Mart
1971’de, Türk Silâhl› Kuvvetleri’nin yay›nlad›¤› bildiride; parla-
mento ve hükümetin “...süregelen tutum ve davran›fllar›yla yurdu-
muzu sosyal ve ekonomik huzursuzluk içine soktu¤u, Atatürk’ün
bize hedef verdi¤i ça¤dafl uygarl›k düzeyine ulaflma umudunu ka-
muoyunda ortadan kald›rd›¤› ve anayasan›n öngördü¤ü reformla-
r› gerçeklefltiremedi¤i” ve “Türkiye Cumhuriyeti’nin gelece¤ini
a¤›r bir tehlike içine düflürdü¤ü” belirtildi. Bunun üzerine Demirel
hükümeti iktidardan çekildi. Nihat Erim baflkanl›¤›nda bir hükümet
oluflturuldu ve s›k›yönetim ilân edildi. Anayasa’n›n kimi maddele-
ri de¤ifltirildi. Dört hükümet de¤iflikli¤inin gerçekleflti¤i “12 Mart
Ara Rejimi” ad› verilen bir dönem yafland›. Süresi dolan Sunay’›n
yerine Fahri Korutürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin 6. cumhurbaflkan›
oldu. 1973 seçimlerinde, Bülent Ecevit’in liderli¤indeki CHP, 197
milletvekilli¤i kazand› ve Millî Selamet Partisi ile bir koalisyon hü-
kümeti kurdu. “K›br›s Bar›fl Harekât›”n›n (1974) ard›ndan, Süley-
man Demirel baflkanl›¤›nda “Milliyetçi Cephe” olarak adland›r›lan
bir sa¤ koalisyon (AP-MHP-MSP-CGP) oluflturuldu. Türkiye, bu
cepheleflmenin ard›ndan terör eylemlerinin h›zla t›rman›fla geçti¤i
bir dönemde 1977 genel seçimlerine gitti. Seçimlerde hiçbir parti
ço¤unluk sa¤layamad›. ‹kinci Milliyetçi Cephe Hükümeti’nin (21
Temmuz 1977) ard›ndan kurulan CHP-Ba¤›ms›zlar koalisyonunu
(5 Ocak 1978), MHP ve MSP’nin d›flardan destekledi¤i AP az›nl›k
hükümeti (25 Kas›m 1979) izledi. Kronikleflmifl bir ekonomik bu-
nal›m›n ortas›nda, terör eylemleri yayg›nlaflt›. 12 Eylül 1980’de
Türk Silâhl› Kuvvetleri bir kez daha yönetime el koydu. Genelkur-
may Baflkan› Orgeneral Kenan Evren baflkanl›¤›nda, kuvvet komu-
tanlar› ve Jandarma Genel Komutan›’ndan oluflan Millî Güvenlik
Konseyi kuruldu. Orgeneral Kenan Evren, Devlet Baflkanl›¤›’n› da
üstlendi. Tüm ülkede s›k›yönetim ilân edildi. Türkiye Büyük Millet
Meclisi, siyasî partiler, baz› sendikalar ve dernekler kapat›ld›. Mil-
lî Güvenlik Konseyi ile birlikte Kurucu Meclis’i oluflturan Dan›flma
Meclisi’nin üyeleri atanarak, yeni bir anayasa için çal›flmalara bafl-
land›. Haz›rlanan taslak 7 Kas›m 1982’de halkoyuna sunuldu ve
onayland›. Anayasa’n›n geçici 1. maddesi uyar›nca Devlet Baflka-
n› Orgeneral Kenan Evren cumhurbaflkan› s›fat›n› ald›. 24 Nisan
1983’te yürürlü¤e giren Siyasî Partiler Kanunu’yla sivil yönetime
geçiflin ilk ad›mlar› at›ld›. 10 Haziran 1983’te de Seçim Kanunu ka-
bul edildi. Siyasî Partiler Kanunu’na göre, Millî Güvenlik Konseyi,
partilerin kurucular›n› denetleyebilecek ve uygun görülmeyen ku-
rucu üyeler veto edilebilecekti. Bu dönemde ilk olarak emekli or-
general Turgut Sunalp önderli¤inde, 12 Eylül felsefesinin devam›
oldu¤unu aç›klayan ve askerî yönetim taraf›ndan da desteklenen
Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) kuruldu. Ard›ndan Temmuz
1982’de, tüm bankerlerin iflâs etmesiyle sonuçlanan “Banker Ola-
y›”n›n ard›ndan baflbakan yard›mc›l›¤›ndan istifa etmifl olan Turgut
Özal Anavatan Partisi’ni (ANAP) kurdu. 12 Eylül sonras›nda kurul-
mufl olan hükümette Baflbakan Bülend Ulusu’nun müsteflar› olan
Necdet Calp, Halkç› Parti’yi (HP); emekli orgeneral Ali Fethi Ese-
ner ise Büyük Türkiye Partisi’ni (BTP) oluflturdular. BTP, 12 Ey-
lül’den sonra kapat›lan Adalet Partisi’nin devam› oldu¤u gerekçe-
siyle Millî Güvenlik Konseyi taraf›ndan kapat›ld›. Eski partilerin li-
derlerine getirilmifl olan siyaset yapma yasa¤› daha da geniflletil-
di. Süleyman Demirel, Ali Naili Erdem, ‹hsan Sabri Ça¤layangil,
Hüsamettin Cindoruk, S›rr› Atalay, Deniz Baykal ve Süleyman
Genç gibi baz› eski siyasîler bir süre Gelibolu’da gözetim alt›nda
tutuldular. Daha sonra Erdal ‹nönü baflkanl›¤›ndaki Sosyal De-
mokrasi Partisi (SODEP) ve Y›ld›r›m Avc› baflkanl›¤›ndaki Do¤ru
Yol Partisi (DYP) kuruldu. SODEP ve DYP’nin birçok kurucu üye-
si Millî Güvenlik Konseyi taraf›ndan veto edildi¤i için kurucu üye
baraj›n› aflamad›lar ve 6 Kas›m 1983’te yap›lan seçimlere kat›la-
mad›lar. Yap›lan seçimlerde ANAP, oylar›n %45’ini alarak 211
milletvekilli¤iyle iktidara geldi. Türkiye Büyük Millet Meclisi, 24
Kas›m 1983’te yeniden göreve bafllad› ve Baflkanl›k Divan› olufltu-
rulunca Millî Güvenlik Konseyi’nin görevi sona erdi. 12 Aral›k’ta
ANAP Genel Baflkan› Turgut Özal hükümeti kurdu. 24 Mart
1984’te yap›lan yerel seçimlere SODEP, DYP ve Refah Partisi de
(RP) kat›ld›lar. Yerel seçimlerde ANAP, oylar›n %41’ini toplayarak
belediyelerin ço¤unda baflkanl›klar› kazand›. Türkiye’nin demokra-
siye dönüflüyle d›fl ülkelerle iliflkiler yeniden olumluluk kazand›.
Orta Do¤u ülkeleriyle yak›nlaflma sürdü, ‹ran-Irak Savafl›’nda ta-
rafs›z kal›nd›, ABD’yle iliflkiler gelifltirildi. ‹ç politikada hareketlilik
sürdü. 1985’te SODEP, HP’yle birleflerek Sosyal Demokrat Halkç›
Parti (SHP) ad›n› ald›. Bir süre sonra siyaset yapmalar› yasaklanan
