Ufi‹ ANTLAfiMASI
642
de¤erlendirilen Halit Ziya; gözlemlere ba¤l›l›k, bilinen yer ve ki-
flilerin yans›t›lmas›, gerkçekd›fl›na düflmeyen ruhsal çözümle-
meler vb. ögelerin gözlemlendi¤i gerçekçi romanlar ortaya koy-
du. Yap›tlar›: Romanlar “Nedime” (1889), “Bir Ölünün Defteri”
(1889), “Ferdi ve fiürekâs›” (1894), “Mai ve Siyah” (1897),
“Aflk-› Memnu” (1900), “K›r›k Hayatlar” (1924).
Ufi‹ ANTLAfiMASI,
Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile ‹talya ara-
s›nda imzalanan bar›fl antlaflmas› (18 Ekim 1912). 29 Eylül
1911’de Afrika’daki son Osmanl› topra¤› olan Trablusgarb’a
(Libya) sald›ran ‹talya, yerli halk›n ve Osmanl› subaylar›n›n dire-
nifliyle karfl›laflm›fl ve iç k›s›mlara girememiflti. Osmanl› ‹mpara-
torlu¤u’nu bar›fla zorlamak için Oniki Ada’ya asker ç›karmas› da
önemli bir sonuç vermedi. Ancak Balkan Savafllar› ç›k›nca, Os-
manl› ‹mparatorlu¤u, ‹talya ile bar›fl yapmak zorunda kald›. ‹s-
viçre’nin Lausanne (Lozan) kenti yak›nlar›nda Ouchy (Ufli) kasa-
bas›nda bir antlaflma imzaland›. Dokuz maddelik antlaflmayla
Trablusgarp ‹talya’ya b›rak›ld›.
UVERTÜR,
operada perde aç›lmadan önce orkestran›n çal-
d›¤› girifl parças›. Uvertür bir Bat› müzi¤i deyimidir. Girifl müzi-
¤i olmas›na karfl›n, birçok sanatç› bafll›bafl›na de¤eri olan uver-
türler bestelemifllerdir.
UYDU,
kendisinden çok daha büyük bir cisim çevresinde, sis-
temini, kütle merkezi büyük cismin içinde kalacak biçimde do-
lanan do¤al ya da yapay cisim. Gökbilimde bu tan›m örne¤in
Günefl Sistemi için, gezegenleri, kuyrukluy›ld›zlar›, asteroitleri,
göktafllar›n› ve gezegenlerin “ay”lar›n› da kapsayacak biçimde
geniflletilebilirse de daha çok bu “ay”lar› anlatmakta kullan›l›r.
Günefl Sistemi’nin bilinen 32 “ay”› içinde en büyü¤ü Callis-
to’dur (Jüpiter IV). Ay, çevresinde doland›¤› gökcismine göre bi-
linen en büyük uydudur ve bu nedenle Dünya-Ay sistemi ço¤u
zaman bir çift gezegen say›l›r.
UYGUR, Nejat
(1927 Kilis), tiyatro oyuncusu ve yönetme-
n. Güzel Sanatlar Akademisi’nde ö¤renim gördü. Avni Dilligil
Tiyatrosu’nda sahneye ç›kt› (1957). ‹ki y›l sonra kendi toplulu-
¤unu kurdu. Çocuksu bir tiplemeye ve söz oyunlar›na dayanan
bir oyunculuk sergiledi; siyasal olaylardan esinlenen komedile-
riyle tan›nd›. Kendisinin de rol ald›¤› “Cibali Karakolu”, “Dam-
daki Zurnac›” (1970), “Ümit mi Simit mi?” (1973), “Oras› T›mar-
hane mi?” (1980), “Hadi Eyvallah Çarli Efendi” (1984), “Aman
Özal Duymas›n” (1985) gibi oyunlar sahneye koydu. Sinemada
“Cafer Bey” tiplemesiyle filmlerde rol ald›.
UYGUR, Nermi
(1925 ‹stanbul-2005 ‹stanbul), felsefeci ve
deneme yazar›. ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde fel-
sefe ö¤renimi gördü. Ayn› bölüme asistan olarak girdi; 1955’te
doçent, 1964’te profesör oldu. Edebiyatla felsefeyi uzlaflt›rmaya
çal›flan yap›tlar›yla tan›nd›. 1958’de TDK Bilim Ödülü’nü kazan-
d›. Bafll›ca eserleri aras›nda, “Dilin Gücü” (1962), “‹nsan Aç›-
s›ndan Edebiyat” (1969), “Türk Felsefesinin Boyutlar›” (1974),
“Dil Yönünden Fizik Felsefesi” (1979), “Yaflama Felsefesi”
(1981), “Ça¤dafl Ortamda Teknik” (1989), “Tad› Dama¤›mda:
Bir Okuy-Yazar›n Kitap Okuma Serüvenleri” (1995), “Denemeli
Denemesiz” (1999), “‹çimin Sesi” (2001) say›labilir.
UYGURLAR,
bir Türk kavmi. Varl›klar› eski Hun ‹mparator-
lu¤u’na kadar inen Uygurlar, Göktürk Devleti zaman›nda Selen-
ga Irma¤› dolaylar›nda yafl›yorlard›. 630’da bu devletin y›k›lma-
s›nda etkili oldular. Ancak, Kapgan Ka¤an zaman›nda yeniden
‹kinci Göktürk ya da Kutluk denilen devletin egemenli¤ine girdi-
ler. 745’te bu devleti y›karak Uygur Hanl›¤›’n› kurmay› baflard›lar.
Çin ile olan iliflkiler sonucu Uygurlar›n bir k›sm› yerleflik yafla-
ma geçti. Göçebe hayvanc›l›k ekonomisinden tar›m ekonomisi-
ne geçifl, fiamanizm dinini b›rakarak Mani dinine girenlerin sa-
y›s›n› ço¤altt›. 840’ta K›rg›zlar›n sald›r›s› sonucu bu devlet y›k›l-
d›. Uygurlar›n bir k›sm› Çin’e göç ederken, bir k›sm› da Beflbal›k
ve Turfan yöresine çekildiler; bu bölgelerde küçük devletler kur-
dular. Büyük ölçüde göçebeli¤i b›rakarak tar›m ve ticaret yafla-
m›na at›ld›lar. Uygurlar, yaflad›klar› bölgelerde k›sa sürede
önemli kültür merkezleri oluflturdular. Büyük kentler, manast›rlar
kuruldu; okuma yazma bilenlerin say›s› artt›. Fakat 10. yüzy›lda
önce Karahitaylara, daha sonra da Cengiz Han’›n istilâs›yla
(1260) Mo¤ollara ba¤land›lar; Mo¤ollar içinde eriyip gittiler.
Ancak Uygurlar aras›nda okur yazarlar›n fazlal›¤›, onlar›n bu dev-
letlerin yönetim kadrolar›na geçmelerini kolaylaflt›rd›. Uygurca,
uzun süre bu devletlerin resmî yaz›flma ve kültür dili oldu.
UYKU HASTALI⁄I,
çeçe sine¤inin tafl›y›p afl›lad›¤› bir
kamç›l› asala¤›n
(Trypanosoma gambiense)
neden ol-
du¤u tehlikeli bir hastal›k. Özellikle Afrika’n›n ormanl›k bölgele-
rinde görülen hastal›¤›n kuluçka süresi 2-4 haftad›r. ‹ki evrede
geliflir. Birinci evre kuluçka döneminden sonra ortaya ç›kar ve
yüksek ateflle bafllar. Di¤er belirtiler lenf bezlerinde, dalakta ve
karaci¤erde büyüme, a¤›r kans›zl›k, zay›flama, fliddetli bafl a¤r›-
s›, ayak ve kollarda a¤r›lard›r. ‹kinci evrede merkezî sinir siste-
mi a¤›r bir flekilde etkilenir. Ruhsal bozukluklar, bitkinlik, uyuk-
lama, derin bir zihinsel duyars›zl›k, özellikle yüzde ödem görü-
lür. Hasta sürekli uyuklar ve ancak fliddetli uyar›larla uyand›r›la-
bilir. Zamanla uyku hâli ve güçsüzlük artar, giderek hasta koma-
ya girer ve sonunda (1 y›l kadar sonra) ölür. ‹kinci evre baflla-
madan önce hastay› tedavi etme olana¤› vard›r. Tedavide uzun
süreli, arsenikli bileflikler, atoksil, neokril ve stilomisin kullan›-
l›r. Bundan baflka bafllar›na sert bir darbe gelenlerde, kafatas›
kemikleri k›r›lanlarda, beyninde ur olanlarda, merkez sinir siste-
minde bulafl›c› hastal›k oluflanlarda, saral›larda, isteri nöbeti ge-
çirenlerde görülen bir uyuma hastal›¤› daha vard›r ki buna “nar-
kolepsi” denir. Bunun tedavisiyse nedeni olan hastal›k ya da bo-
zuklu¤un ortadan kald›r›lmas›yla yap›l›r.
UYURGEZERL‹K,
uyku s›ras›nda bilinçsizce gezme hâli;
somnanbülizm. Daha çok çocukluk ve ergenlik ça¤lar›nda görü-
lür. Kifli yapt›klar›n›n fark›nda olmaks›z›n kalk›p dolafl›r ve birta-
k›m davran›fllarda bulunur. Genellikle gözleri aç›kt›r. Uyand›r›l-
d›¤›ndaysa hiçbir fley hat›rlamaz.
UYUfiTURUCU MADDELER,
sinirleri ve sinir merkez-
lerini etkileyerek uyku, bilinçsizlik vb. durumlar yaratan madde-
ler. A¤r› dindirme, uyku verme gibi özelliklerinin yan›nda en
önemli ve ortak etkileri, zamanla al›flkanl›k yapmalar›d›r.
UYUZ,
dünyan›n her taraf›nda görülen çok yayg›n ve bulafl›c›
