ÜZÜM
645
pa’n›n her yan›ndan gelen ö¤rencilere aç›kt›. ‹lk “studia”, rahip-
leri ve kefliflleri, katedral okullar›yla manast›r okullar›n›n verdi¤i
e¤itimden daha yüksek bir e¤itime tabi tutmak amac›yla kuruldu.
ÜRDÜN
(Fr.: Jordanie, ‹ng.: Jordan), Arap Orta Do¤usu’nda
devlet. Kuzeyde Suriye, kuzeydo¤uda Irak, do¤u ve güneyde Su-
udi Arabistan ve bat›da ‹srail ile s›n›rlan›r. Güneyde Akabe Kör-
fezi’nde 40 km. k›y›s› vard›r. Lut Gölü’nün bir bölümü de Ür-
dün’e aittir. fieria Irma¤›’n›n bat›s›nda kalan ve 1967 Sava-
fl›’ndan beri ‹srail iflgalinde bulunan eski Filistin topraklar› da-
hil, yüzölçümü 88.946 km
2
, nüfusu 4.596.000 (1997), baflkenti
Amman; öteki önemli kentleri Ma’an, Mafrak, Zarga, ‹rbid ve ifl-
gal alt›ndaki topraklarda kalan Hebron, Kudüs ve Nablus’tur.
Arazisinin % 80’i çöl olan ve nüfusunun 200.000’e yak›n bölü-
mü göçebe ve yar› göçebe hayat süren Ürdün, ekonomi bak›-
m›ndan Arap Ortado¤usu’nun en geri kalm›fl ülkesidir. Tah›l, çe-
flitli sebze ve meyveler, mercimek, zeytin, tütün gibi ürünler ye-
tifltirir. Fakat üretimler azd›r. Yeralt› kaynaklar› içinde fosfat
önemlidir. Endüstri hemen hemen yoktur. Küçük, kaynaklar› çok
s›n›rl› bir ülke olmas›na karfl›n, turizm bak›m›ndan iyi örgütlen-
mifltir. I. Dünya Savafl›’ndan sonra Türk egemenli¤inden ç›kan
bugünkü Ürdün, 1923’te Emir Abdullah bin Hüseyin yönetimin-
de yar› ba¤›ms›z bir devlet hâline geldi. ‹ngiliz manda yönetimi,
1946’ya kadar sürdü ve Ürdün kesin ba¤›ms›zl›¤a bu tarihte ka-
vufltu. 1946-1949’da Arap-‹srail Savafl›’na kat›ld› ve 1949’da ka-
bul edilen mütareke sonunda, fieria Irma¤›’n›n bat›s›nda kalan
bir bölüm Filistin topra¤› da Ürdün’e geçti, böylece hem yüzöl-
çümü hem de nüfusu fazlalaflt›. Bu tarihe kadar devletin ad›
“Mavera-i Ürdün” iken “Ürdün” fleklinde de¤ifltirildi. Filistinli
Müslüman Arap mültecilerinin büyük bir bölümünün Ürdün’e
yerleflmeleri nüfusun artmas›na yol açt›.
ÜREME,
canl›lar›n kendilerine benzer yeni bireyler yaratma-
lar›n› sa¤layan biyolojik süreç. Canl›lar bafll›ca iki yolla ürerler:
Efleyli ve efleysiz. Efleysiz üreme, bir canl›n›n cinsiyet hücreleri-
ne gerek duymaks›z›n benzerini meydana getirebilmesi olup il-
kel canl›larda görülen bir üreme biçimidir. Ancak, baz› yüksek
yap›l› bitkiler de efleysiz üreyebilir, yani üreme hücreleri meyda-
na getirmeksizin benzerlerini yaratabilirler. Yüksek bitkilerde
görülen bu üreme biçimine “vejetatif üreme” denir. Bir bitkinin
vejetatif yolla üremesi kök ve gövdelerinden oluflan sürgünlerle
ya da genç dallar›n›n kesilip topra¤a dikilmesi vb. yollarla ger-
çekleflir. ‹lkel bitkilerde görülen efleysiz üremeyse iki biçimde
olur: Bölünme ve tomurcuklanma. Bölünme, genellikle birhüc-
reli canl›larda ve çokhücrelilerin en ilkellerinde görülür. Ad›n-
dan da anlafl›laca¤› gibi, birey ikiye bölünerek, iki yeni bireyi
oluflturur. ‹lkel canl›lar›n d›fl›nda, yüksek yap›l› canl›lar›n hücre-
leri de bölünme yoluyla ço¤al›rlar. Tomurcuklanmaysa daha çok
ilkel çokhücrelilere özgü bir üreme yöntemidir. Bu yolla üreme-
de canl› kendisine benzer uzant›lar gelifltirir; daha sonra bu
uzant›lar ana canl›dan koparak, yeni bireyler hâline gelirler. Bö-
lünmeden fark›, ana canl›n›n yok olmay›p varl›¤›n› sürdürmesi-
dir. Efleysiz üremeyle efleyli üreme aras›ndaki geçifl biçimi spor-
la üremedir. Spor, d›fl etkilere dayan›kl› ve elveriflli ortamda
çimlenerek, yeni bir canl› gelifltirme niteli¤indeki hücredir. Kimi
canl›lar, özellikle bitkiler, farkl› büyüklük ve yap›da sporlar mey-
dana getirirler. Bu sporlar, erkek ve difli spor ad›n› al›r ve yeni
bitki, ancak bu ikisinin birleflmesiyle meydana gelebilir. Efleyli
üreme, efley hücresi ad› verilen, erkek ve difli cinslerine özgü
üreme hücrelerinin birleflmesiyle gerçekleflir. Üreme hücreleri,
erkek ve difli organlarda oluflur; çeflitli yollarla birleflerek, yeni
canl›y› olufltururlar.
ÜSLÛP,
tarz, yol, biçim; anlat›m yolu. Arapça olan sözcük,
edebiyat terimi olarak, kendine özgülük tafl›yan anlat›m biçimi
demektir. Buna göre bir ça¤›n, bir ak›m›n ya da bir türün anla-
t›m özelliklerine üslûp denilebilece¤i gibi genel olarak, bir sa-
natç›n›n kendine özgü, kiflisel anlat›fl biçimini nitelemede de
kullan›l›r. Üslûbun en belirgin özelli¤i, kifliye özgülük tafl›mas›-
d›r. Bu ilke, ‹lk Ça¤’dan günümüze üslûp anlay›fl›n› belirlemifl-
tir. Üslup yaln›z kiflilere göre de¤il, okuyuculara, ça¤lara, sanat
ak›mlar›na, edebiyat türlerine, konulara göre de de¤iflir.
ÜVEY‹K,
halk aras›nda baz› kumru türlerine ve kimi yerlerde
tahtal› güvercine verilen ad.
→
KUMRU
ÜVEZ,
gülgillerden, k›fl›n yapra¤›n› döken a¤aç ya da çal›
(Sorbus).
Çiçekleri flemsiye biçiminde kurullar oluflturur;
renkleri ço¤unlukla beyaz, bazen pembedir. Olgunlaflt›¤›nda sa-
r›, k›rm›z› ya da turuncu olan meyvesi, yalanc› sulu meyve tipin-
dedir, muflmulaya benzer ve yenir. Üvezin Kuzey Yar›küre’de ya-
y›lm›fl 80’den fazla türü vard›r. Bunlardan bahçe üvezi
(S. do-
mestica),
meyvesi için yetifltirilen bir kültür bitkisidir. Baz›
türleri de süs bitkisi olarak yetifltirilir. Üvez meyveleri ayr›ca iç-
ki yap›m›nda da kullan›l›r.
ÜZÜM,
asma bitkisinin meyvesi. Üzüm yetifltirmede kullan›-
lan asma türü
Vitis vinifera’
d›r. Üzüm, glikozca zengin bir
meyvedir. ‹çinde ayr›ca azotlu maddeler, organik asitler, tanen,
vitaminler, madensel tuzlar ve boya maddeleri bulunur. %70-85
kadar› da sudur. Üzümün pek çok çeflidi yetiflir. Bunlar de¤iflik
renk ve tatlarda olur. Çekirdekli ve çekirdeksiz çeflitleri de var-
d›r. Üzüm, çok eski zamanlardan beri insanlar taraf›ndan bilinen
ve yetifltirilen bir meyvedir. Kimi tarihçiler, üzümün bir kültür
bitkisi olmas›n› ‹.Ö. 4000 y›llar›na kadar dayand›r›rlar. O zaman-
dan beri hem taze olarak yenmifl hem de flarap, fl›ra, sirke vb.
yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Tipik bir Yak›n Do¤u bitkisi olan asma,
Türklerin Anadolu’ya gelifllerinden bir süre sonra Anadolu’da gi-
derek yayg›nl›¤›n› kaybetti. fiarab›n dince yasak olmas›, Anado-
lu’da ba¤c›l›¤›n gerilemesine neden oldu. Bu gerileme, özellikle
15. yüzy›ldan sonra iyice kendini belli etti ve ba¤lar, ancak son
yüzy›lda yeniden geliflmeye bafllad›. Bugün Türkiye’nin her tara-
f›nda üzüm yetifltiricili¤i yap›lmaktad›r. Yetifltirilen üzüm çeflit-
leriyse 70’in üzerindedir. Bunlar›n en tan›nanlar› yap›ncak, sul-
taniye, razaki, çavufl üzümü vb.’dir. Üzümler kullan›ld›klar› yere
göre de sofral›k, flarapl›k, fl›ral›k ve pekmezlik, kurutmal›k olarak
ayr›l›rlar. Kurutulan üzüm çeflitlerinin bafl›nda sultaniye gelir.
Türkiye’nin önemli d›flsat›m ürünlerinden biridir.
